Classica Mary Beard: ‘Rechts-conservatieve politici proberen het oude Rome te kapen’

‘Als vrouw kun je het in de publieke ruimte nooit goed doen’, zegt de Engelse professor Mary Beard, die doceert aan de universiteit van Cambridge en geldt als een van de bekendste classici ter wereld. Maar ze laat het niet aan haar hart komen. ‘Ik ben tamelijk vastberaden om terug te vechten.’

In de voortuin van Mary Beards prachtige burgerwoning in het centrum van Cambridge staan de krokussen en narcissen in bloei. Haar echtgenoot, een kunsthistoricus, opent de deur en roept routineus ‘Mary, je hebt een gast’ in het trapgat. Waarna hij me doorstuurt naar het souterrain, waar ik via de keuken Mary Beards werkkamer en bibliotheek met replica’s van Romeinse beelden bereik. Beard ziet er in het echt precies zo uit zoals ik ze ken van televisie. Haar lange grijze haren, waarvoor ze op sociale media zo vaak commentaar krijgt – ‘kan ze haar haar niet eens kammen?’ – hangen los. Make-up draagt ze niet. En verder is ze helemaal in het zwart gekleed, de kleurrijke sokken waarop ze rondloopt buiten beschouwing gelaten.

Beard is met lengtes voorsprong Groot-Brittanniës beroemdste classica. Auteur van door academici, de literaire kritiek en het grote publiek bejubelde bestsellers over Pompeï en het oude Rome. Ze is maakster van veelbekeken documentaires, waarin ze met onnavolgbaar enthousiasme vertelt over het leven in de klassieke oudheid. Beard heeft lak aan conventies, vindt dat ze als academicus en feministe een publieke rol te vervullen heeft en geldt als een tegendraadse stem in het debat. Een paar jaar geleden verscheen haar manifest Vrouwen en macht, waarin ze op zoek gaat naar de culturele wortels van de huidige, door mannen gedomineerde machtsstructuren in de samenleving.

De manier waarop ook vandaag nog wordt gekeken naar vrouwen in de publieke sfeer en vrouwen met macht wordt mede bepaald door een eeuwenoude cultuur van misogynie, betoogt u in Vrouwen en macht. Die vrouwenhaat gaat in de westerse wereld terug tot de teksten uit de Griekse en Romeinse oudheid.

Mary Beard: Inderdaad. Het meest opvallende voorbeeld daarvan is terug te vinden in de Odyssee van Homerus, een werk van bijna 3000 jaar oud, dat het begin vormt van de westerse literaire traditie. De Odysee beschrijft zoals bekend de omzwervingen van de Griekse held Odysseus tijdens zijn tocht naar huis na afloop van de Trojaanse Oorlog. Maar het is ook het verhaal over wat zich afspeelt in Ithaka tijdens zijn lange afwezigheid, waar zijn vrouw Penelope en zijn opgroeiende zoon Telemachus op hem wachten.

Helemaal in het begin van het boek is er een incident waar je gemakkelijk overheen leest. Penelope daalt uit haar privévertrekken de trap af en ziet in de centrale hal een bard die een lied zingt over de vreselijke dingen waarmee de Griekse helden na Troje te kampen hebben. Ze vraagt hem, heel redelijk eigenlijk: ‘Kun je niets vrolijkers zingen?’ Waarop haar zoon Telemachus zegt: ‘Moeder, hou je mond, spreken is een taak van mannen, ga terug naar boven.’ En dat doet ze ook. Penelope is een slimme, sterke vrouw, maar toch druipt ze af. Dat moment is volgens mij heel belangrijk. Het is namelijk niet zo dat Telemachus gewoon de vervelende tiener uithangt. Nee, door een vrouw, zijn moeder nota bene, het zwijgen op te leggen, wordt Telemachus in het verhaal een volwassen man.

In alle oude Grieks-Romeinse teksten vind je zulke ideeën terug: vrouwen moeten de mond worden gesnoerd. Denk ook aan de Griekse heldin Philomela, wier tong wordt afgesneden door haar verkrachter Tereus om te voorkomen dat ze zijn naam zou noemen – een herkenbaar verhaal voor de #MeToo-generatie. Die klassieke verhalen zijn door de eeuwen heen opgepikt en doorgegeven, door Shakespeare in de Engelstalige literatuur bijvoorbeeld. En zo ontstaat een sterke culturele traditie die ons denken beïnvloedt over hoe vrouwen wel en niet moeten zijn, hoe ze zich wel en niet moeten gedragen.

De klassieke teksten bevatten heel veel geweld tegen vrouwen.

Beard:(knikt) Denk ook aan het grote Romeinse dichtwerk De metamorfosen van Ovidius. Een briljant gedicht, maar voor velen vandaag toch ongemakkelijk om te lezen. Het gaat immers over verkrachting na verkrachting. Toen ik studeerde, werden wij geleerd om daar geen acht op te slaan. We noemden het ook niet verkrachting, (lacht) maar verrukking! Sommige literatuurcritici betogen dat we Ovidius niet langer mogen onderwijzen, en sommige studenten weigeren Ovidius nog te lezen. Maar je kunt niet grote en belangrijke stukken uit de wereldliteratuur terzijde schuiven, alleen omdat in die teksten sprake is van geweld tegen vrouwen. We kunnen wél veel duidelijker de aandacht vestigen op die aspecten en nadenken over de betekenis ervan.

Tot op heden wordt er minder geluisterd als vrouwen spreken, zegt u, en elke vrouw die weleens het woord heeft genomen in een vergadering, bijeenkomst of debat, kan daarvan getuigen.

Beard: Klopt, en de verklaring daarvoor is niet biologisch, maar zit diepgeworteld in onze cultuur. We hebben door de geschiedenis heen geleerd om een lage mannenstem als gezagsvol te ervaren. Als we denken aan iemand met macht, gezag of expertise, een professor of een minister bijvoorbeeld, dan denken de meesten van ons spontaan aan een man. Margaret Thatcher volgde zoals bekend stemtraining om haar stem lager te doen klinken. Tot op vandaag krijgen vrouwen die cursussen mediaomgang en leiderschap volgen het advies om met een lagere stem te spreken. De boodschap is dus: als een vrouw macht en gezag wil uitstralen, moet ze zich gedragen als een man.

En dus, vindt u, moeten we onze opvattingen over macht herdefiniëren?

Beard: En vooral: veranderen wat zich afspeelt in onze hoofden. Maar vraag me niet hoe, want daarop heb ik het antwoord niet. Toen ik studeerde aan de universiteit, in de late jaren 1970, dacht ik dat gelijke rechten voor vrouwen betekende dat je een aantal praktische zaken moest regelen. Gelijk loon voor gelijk werk, crèches, zwangerschapsverlof en wat dies meer zij. Ik geloof nog altijd dat die zaken belangrijk zijn, maar het is niet genoeg gebleken. Vrouwen hebben vooruitgang geboekt en bezetten veel meer machtsposities dan vroeger. Maar vrouwen met macht worden nog steeds anders behandeld dan mannen. Kijk naar wat er met Hillary Clinton is gebeurd. Donald Trump bejegende haar openlijk seksistisch. Ze is compleet afgemaakt voor een e-mailaccount op een andere server, wat zeker niet verstandig was, maar wat sommigen van haar mannelijke voorgangers op Buitenlandse Zaken ook hadden gedaan zonder daarvoor zo’n hoge prijs te betalen. Als vrouwen fouten maken, worden ze daar veel strenger op afgerekend dan mannen.

Vrouwen die aan het publieke debat deelnemen, krijgen tegenwoordig ook te maken met tonnen vrouwenhaat op sociale media.

Beard: Als vrouw in de publieke arena word je op sociale media aangevallen, niet om wat je zegt, maar gewoon om het feit dat je een vrouw bent. Een paar jaar geleden nam ik deel aan een ontbijtprogramma op de BBC. Achteraf zei een mannelijke televisiecriticus op de sociale media heel onaangename dingen over hoe ik eruitzie – ik was te lelijk om op televisie te komen. Na dat ontbijtdebat werd ik geïnterviewd door een vrouwelijke journaliste die in elk opzicht perfect was, precies zoals je denkt dat een vrouw er op televisie moet uitzien. Dus ik zei iets tegen haar in de trant van: jij krijgt hier vast nooit mee te maken. De hele tijd, antwoordde ze. Maar bij haar ging het dan over de vraag of ze botox gebruikt. Ineens begreep ik heel goed dat je het als vrouw in de publieke ruimte gewoon nooit goed kunt doen.

Online intimidatie, bedreigingen met verkrachting en seksistische commentaar zorgen ervoor dat met name sommige jonge vrouwen de politiek en het publieke leven de rug toekeren. U hebt zelf ook meer dan uw deel gehad, tot en met een bommelding, maar u blijft zich mengen in het publieke debat.

Beard: Ik ben ook tamelijk vastberaden om terug te vechten, maar ik sta ook nog niet zo heel lang in de publieke belangstelling. En ik ben pas met televisie begonnen toen ik de vijftig voorbij was. Indien ik als jonge vrouw dit allemaal over me heen had gekregen, had ik misschien ook gedacht: laat maar zitten. En het gebeurt weleens dat ik een media-uitnodiging afsla, niet omdat ik niet tegen de seksistische online haat kan die daar onvermijdelijk op volgt, maar omdat ik weet dat ik voor een televisieprogramma van één uur zeker drie dagen bezig ben met al die idioten te antwoorden.

Waarom negeert u die idioten niet gewoon?

Beard: Ik vind het belangrijk om terug te vechten, ook al is het heel tijdrovend. En als je erin slaagt om met je trollen in gesprek te gaan, kun je soms – niet altijd, natuurlijk – een verschil maken. Die mensen verwachten doorgaans niet dat je reageert. Vaak zijn het ook eerder treurige dan boze figuren. Soms kom je erachter dat ze dronken waren. Niet dat dronkenschap een excuus is voor misogynie, maar dan begrijp je beter waarom hun remmingen wegvielen. Soms zijn het mensen die gewoon boos zijn op de wereld en die hun woede op vrouwen richten. Als je tegen ze praat, voelen ze zich vaak een stuk beter. Een paar jaar geleden begon ik, na het gebruikelijke gescheld, een gesprek op Twitter met een van die haters. Uiteindelijk zei de man: ‘Ik ben een gepensioneerd politieagent en heb net een hartoperatie achter de rug. Maar jij lijkt me eigenlijk een leuke persoon en als je ooit in mijn stad komt, ben je meer dan welkom in het geschiedenisclubje waarvan ik lid ben.’ (lacht) Twitter is ook nog een jong medium, we moeten nog leren hoe we het moeten gebruiken. En in een wereld waarin niemand ooit onbeschoft is en niemand zich ooit gekwetst voelt, zou ik ook niet willen leven. Maar het is wel belangrijk om te laten zien dat sommige dingen echt niet kunnen. Zodat andere vrouwen niet uit het lood geslagen worden door het vreselijke seksisme dat door Twitter een zichtbare uitlaatklep heeft gevonden.

U omschrijft uw toon op Twitter als agressive politeness, agressieve beleefdheid. Wat houdt dat precies in?

Beard: Om te beginnen, en dat spreekt voor zich, dat je nooit mag twitteren als je boos bent. Zodra je dat doet, ben je verloren, dat heb ik zelf ook door scha en schande moeten leren. En dus dwing ik mezelf om beleefd te zijn. Maar waarom noem ik het agressieve beleefdheid? Omdat beleefdheid en hoffelijkheid ook manieren kunnen zijn om te controleren en te domineren. Mensen denken misschien op het eerste gezicht: die Mary Beard is echt heel aardig. Maar beleefdheid is behalve een deugd ook een wapen. Als je extreem beleefd blijft tegen iemand die maar blijft uitvaren en beledigen, staat die laatste uiteindelijk voor schut. Als ik tegen iemand die tweet ‘je vagina stinkt als kool’ reageer met ‘ik vind dit niet echt fijn, het zou misschien een goed idee zijn om het terug te nemen’, dan krijg ik de overhand en heb ik gewonnen.

Hoe staat u als historica en feministe tegenover de #MeToo-beweging? Hebben we te maken met een culturele omslag?

Beard: Het is nog te vroeg om daarover te oordelen. Maar als je mij een paar weken geleden had gevraagd of ik dacht dat Harvey Weinstein in de rechtbank de dans zou ontspringen, had ik gezegd: waarschijnlijk wel. Er was op een bepaalde manier heel veel bewijs voor zijn seksuele misbruik, maar gezien de structuur van de rechtbank, gezien de modus operandi van de verdediging en gezien het feit dat seksueel geweld tegen vrouwen heel zelden tot een veroordeling leidt, zou dat mijn gok zijn geweest. We weten niet wat er zal gebeuren nu hij in beroep gaat, maar het feit dat de case tegen Weinstein in een rechtszaal overeind is gebleven, is heel belangrijk. Als je evenwel kijkt naar het gebrek aan diversiteit in de Oscarnominaties, als je kijkt naar wie de filmindustrie, net zoals alle andere industrieën, controleert … Zolang de structuren die het gedrag van Weinstein mogelijk maakten niet veranderen, zullen er altijd nieuwe Weinsteins opstaan.

Binnen de feministische beweging werd naar aanleiding van #MeToo een flink robbertje gevochten. Oudere feministes vonden de beweging puriteins en huilerig, alsof vrouwen alleen maar slachtoffers zijn.

Beard: Sommige oudere feministes hebben vreselijk domme dingen over #MeToo uitgekraamd. Neem iemand als Germaine Greer, die rechtszaken tegen mannen als Weinstein tijdverlies noemde en die zei dat de actrices die Weinstein aanklaagden dat alleen maar deden om hun carrières een boost te geven. Maar ik wil Greer ook niet helemaal van haar voetstuk stoten. Ze heeft ontzettend veel gedaan voor vrouwen in de hele wereld. Haar boek De vrouwelijke eunuch heeft mijn leven veranderd. (lacht) Greer vocht voor een seksueel libertair feminisme. Het was de eerste generatie vrouwen die de pil nam, die streed voor de legalisering van abortus en die vond dat vrouwen, net zoals mannen, vrij hun seksualiteit moesten kunnen beleven. We kwamen er al snel achter dat die nieuwe vrijheden niet betekenen dat vrouwen niet langer worden uitgebuit. Maar toch, de generatie feministen van Greer vocht gewoon voor iets anders, wat soms het onbegrip verklaart.

U zegt dat we rustig klassieke teksten kunnen blijven lezen die verkrachting verheerlijken, zolang we ons daarvan maar goed bewust zijn. Maar wat denkt u van de recente bekroning van de van verkrachting beschuldigde regisseur Roman Polanski? Vrouwelijke actrices spraken schande van het feit dat hij een César, een Franse Oscar, voor zijn laatste film heeft gekregen.

Beard: Heel moeilijk vind ik dat. Een makkelijkere case is Picasso. Een paar jaar geleden was hier een tentoonstelling met schilderijen die hij in 1936 heeft gemaakt, echt prachtige schilderijen. De labels bij de schilderijen in de tentoonstelling en de catalogus vond ik evenwel getuigen van grote blindheid. Er stonden dingen als: ‘1936 was voor Picasso een heel moeilijk jaar, hij werd verscheurd tussen zijn vrouw en zijn minnares.’ (lacht) En ik dacht: oh dear, arme kerel. Maar heeft iemand zijn vrouw en minnares ook gevraagd hoe ze zich voelden? Ik ben dol op die schilderijen en wil ze zeker niet van de muur laten halen. Maar ik zou wel willen dat Picasso niet als een getormenteerd genie wordt neergezet, terwijl hij zich waarschijnlijk als een ordinaire klootzak gedroeg. Al is het ook zo dat over de moraliteit van de meeste mannen wier kunst en literatuur ik bewonder, gewoon helemaal niets geweten is.

Maar indien wel bekend: doet die moraliteit er voor u wel degelijk toe?

Beard: Een en ander zal mij niet tegenhouden om van hun kunst te houden, maar niet onder valse voorwendselen. Ik wil ervan kunnen houden met kennis van zaken. Hoe dichter je bij Polanski komt, hoe lastiger natuurlijk. Dat geldt ook voor Woody Allen, al waarderen de meesten van ons vooral zijn oude films. Zo vind ik Manhattan nog steeds heel erg leuk. Maar bij Polanski gaat het bovendien ook om de bekroning van een kunstenaar. Een deel van mij steunt dan ook de vrouwen die buiten stonden te protesteren. Ik wil anderzijds ook niet naar een samenleving waarin je, voordat je film voor een prijs in aanmerking komt, moet slagen voor een persoonlijkheidsassessment. Dan dreig je al snel een totalitair pad te gaan bewandelen. Nu gaat het over seksueel gedrag, morgen kan het gaan over politieke standpunten. En uiteindelijk zal iedereen zich van de voorbije Cesar-ceremonie toch vooral de controverse herinneren, dus je kunt niet zeggen dat Polanski op een prachtige manier in de bloemetjes is gezet.

Hoe staat u als classica tegenover het groeiende aantal conservatieve, rechtse en radicaal-rechtse politici die vandaag, vaak zelfs in het Latijn, dwepen met het oude Rome?

Beard: Het oude Rome is niemands bezit – het heeft inherent trouwens ook geen politieke dimensie – en dus hebben progressieve academici zoals ik zeker geen alleenrecht om over Rome te spreken. Maar vandaag wordt het oude Rome door rechtse politici soms misbruikt om dingen te rechtvaardigen die ik verwerpelijk vind, zoals ‘white supremacy’. Dan is het de taak van mensen zoals ik om dat te weerleggen en uit te leggen dat het oude Rome, met al zijn diversiteit, nooit de inspiratiebron kan vormen voor het idee van witte superioriteit. En nogal wat jonge mensen die de klassieke oudheid bestuderen, denken dat Griekenland en Rome altijd een conservatieve invloed zijn geweest in onze moderne samenlevingen. Ook dat klopt niet. Kijk naar de Franse Revolutie en de notie van vrijheid. Waar haalden de revolutionairen de mosterd? In Rome. Of kijk naar de wetgeving die hier in de jaren 1830 de basis heeft gelegd voor het algemeen stemrecht. Die was geïnspireerd door het oude Athene, net zoals de beweging, eind 19e eeuw, die we vandaag de homorechtenbeweging zouden noemen.

Maar vandaag is Rome toch vooral een conservatieve kracht?

Beard: Rechts-conservatieve politici proberen het oude Rome te kapen, omdat Rome voor hen hét toonbeeld is van een hoogstaande, homogeen witte cultuur. Dat wordt gesymboliseerd door wat je ziet als je bijvoorbeeld een galerie met oude Romeinse beelden bezoekt. Alles is daar inderdaad compleet wit. We weten echter dat de meeste oude beelden beschilderd waren en dat die verf is vervaagd of weggeschuurd, omdat het pure witte marmer zo aantrekkelijk oogt. Ikzelf ben in een enorme socialemediastorm terechtgekomen in verband met een onschuldige BBC-tekenfilm, waarin een Romeinse gouverneur van Groot-Brittannië te zien was die overduidelijk niet wit was. Ik zei dat dit historisch perfect accuraat zou kunnen zijn. We weten immers van een gouverneur in Groot-Brittannië die uit het moderne Algerije kwam. Ik heb toen enorme tegenwind gekregen, omdat veel mensen in dit land geloven dat hier voor de jaren 1950 geen gekleurde mensen waren. Terwijl veel recent onderzoek laat zien dat premodern Groot-Brittannië veel meer divers was dan we ons inbeelden, en dat er op de muur van Hadrianus in de 2e eeuw mensen uit heel de wereld rondliepen.

Radicaal-rechtse politici beweren dat Europa aan migratie ten onder gaat, net zoals het oude Rome destijds door de invasie van de barbaren.

Beard: Dat is zeker niet hoe het is gegaan, daarover zijn classici het eens. We weten eigenlijk nog steeds heel weinig over de ondergang van het Romeinse Rijk. En ook over die verkeerde historische vergelijking ben ik in een Twitter-rel beland, meer bepaald met Arron Banks, de Britse zakenman die een van de grootste donoren was van de Leave-campagne in het brexitreferendum. Na een woordenwisseling op Twitter heb ik hem uitgenodigd om te gaan lunchen en erover te praten. En dat hebben we gedaan. Ik denk niet dat ik hem helemaal heb overtuigd, maar ik denk ook niet dat hij opnieuw zo scherp zal stellen dat Rome door migratie ten val is gekomen. Dit laat ook zien dat je ook met de meer agressieve rechtse stemmen op Twitter in gesprek kunt gaan. En dat je altijd de mensen moet kunnen scheiden van de soms weerzinwekkende standpunten die ze hebben.

We hebben het gehad over de vrouw in de literatuur, maar hoe was het dagelijkse leven voor een vrouw in het oude Rome?

Beard: Bloody awful.(lacht) Het was beter in het oude Rome dan op de meeste plaatsen in het oude Griekenland. Maar sowieso was het leven van een vrouw vóór de 20e eeuw afgrijselijk. Omdat er geen adequate contraceptie was, was het een aaneenschakeling van gevaarlijke zwangerschappen. Gigantisch veel vrouwen overleden tijdens de bevalling, de baby’s stierven bij bosjes, het was in één woord verschrikkelijk. Verder hadden vrouwen natuurlijk geen mogelijkheid om politiek te bedrijven, geen publiek leven. Maar in vergelijking met de meeste Griekse steden gaven de Romeinen toch meer rechten aan vrouwen, althans aan rijke vrouwen. Die kregen in sommige gevallen eigendomsrechten. In dat opzicht hadden zij het beter dan vrouwen in het Engeland van de 19e eeuw.