‘Als de burgemeester van Samson de term al gebruikt, dan heb je écht een probleem’, zegt Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt-instituut.
Omvolking. Sinds de aanslag in het Amerikaanse Buffalo, waarbij een 18-jarige schutter tien mensen doodde en meerderen verwondde, komt de term weer prominent in beeld. Voordat de tiener gericht op zoek ging naar Afro-Amerikanen, verwees hij in zijn online manifest naar de ‘grote vervanging’, of de omvolkingstheorie, net als de terroristen in het Nieuw-Zeelandse Christchurch (51 doden) en het Amerikaanse El Paso (23) dat deden in 2019.
In de Amerikaanse media wordt bezorgd gereageerd op de manier waarop de complottheorie haar ingang heeft gevonden richting de mainstream. Begin deze maand legde de New York Times nog gedetailleerd uit hoe Fox News-anker Tucker Carlson met zijn versie van de theorie miljoenen kijkers bereikt.
Maar ook in eigen land is de complottheorie levend en wel. Dat zegt Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt-instituut en oud-directeur van de Kazerne Dossin. ‘De term “omvolking” is mainstream in Vlaanderen.’
Wat schuilt er achter de theorie?
Christophe Busch: De omvolkingstheorie stelt dat een bevolkingsgroep planmatig wordt vervangen door een andere groep. Concreet: ‘de blanken’ worden ingeruild door mensen met een andere huidskleur. Er zijn verschillende complotniveaus. Volgens sommigen gaat het om een uitgekiende strategie van een elite, bijvoorbeeld ‘de joden’. Maar er zijn ook pragmatici. Ze spreken niet van een groot, geheim plan, maar zeggen dat het beleid van de Europese Unie en electorale strategieën resulteren in omvolking. Zo stoten ze hardcore complotdenkers niet af, maar kunnen ze ook een grotere groep aanspreken. En dat is des te gevaarlijker.
Nochtans bestaat een pejoratieve term als ‘Borgerokko’ al jaren. En dat linkse partijen positief staan tegenover migratie om hun stemmenreservoir uit te diepen, dat behoort toch ook al langer tot het repertoire van de cafépraat?
Busch: Het verschil tussen vroeger en nu is globalisering en algoritmisering. Zo komt het dat een boekje van de Fransman Renaud Camus Le Grand Remplacement via digitale netwerken wereldwijd verspreid geraakt. Door algoritmes krijgen normale mensen er dan weer sneller mee te maken.
Hoe belangrijk is de rol van de identitaire bewegingen, zoals Schild & Vrienden van Vlaams Belang-parlementslid Dries Van Langenhove?
Busch: Die zijn cruciaal geweest. Oudere politici zoals Filip Dewinter zijn daarop ingehaakt door taal en terminologie over te nemen. Dewinter toert nu zelfs rond met een boek getiteld Omvolking, de grote vervanging. Daarnaast zijn er een aantal andere politieke figuren die niet op de hoogte zijn van het complotgehalte van de theorie. Ze reageren op de effecten van globalisering, zoals de superdiversiteit in de steden, door ‘omvolking’ te gebruiken.
‘Er zijn wijken in Antwerpen die volledig ontvolkt zijn van onze eigen mensen en die ingenomen zijn door andere groepen’, zei CD&V-voorzitterskandidaat en acteur Walter De Donder in 2019.
Busch: (lachje) Ik zeg vaak: als de burgemeester van Samson de term al gebruikt, dan heb je écht een probleem.
Hij zei achteraf dat hij niet op het woord ‘stadsvlucht’ kon komen.
Busch: Hij zal het niet kwaad bedoeld hebben, maar zijn term versterkt een frame, een binaire voorstelling tussen ‘ons’ en ‘ander’ volk. Het gevaar is dat zoiets een breed gedeeld referentiekader wordt. Bij gewone mensen kan dat leiden tot meer discriminatie of racisme. Bij extremisten zien we dan weer het zogenaamde tijdbomeffect. De term ‘omvolking’ is een zogenaamd crisisnarratief, een acuut probleem. Het wordt gevaarlijk wanneer lone actors het gevoel krijgen dat ze niet kunnen blijven stilzitten en moeten handelen.
Het goede is dat Conner Rousseau het woord ‘omvolking’ niet gebruikte.
Vooruit-voorzitter Conner Rousseau kreeg bakken kritiek omdat hij ‘zich niet in België voelt’ wanneer hij door Molenbeek rijdt. Hoe staat u tegenover die uitspraak?
Busch: Het goede is dat hij ‘omvolking’ niet gebruikte. Politici zoeken nu eenmaal naar een taal om probleemervaringen te vertolken. Want het klopt: Brussel is de Westhoek niet, er is superdiversiteit, en dat brengt evident uitdagingen met zich mee. In een aantal Scandinavische landen zie je eveneens een flinkser discours. Maar het is moeilijk te oordelen of die strategie succesvol is tegenover extreemrechts. In elk geval is de spanningsboog tussen feiten en opinie problematisch. Rousseau zei iets over zijn ervaring, en het zou fout zijn dat hij zijn gevoel niet mag benoemen vanwege politiek correcte overwegingen. Langs de andere kant moet hij voorzichtig zijn, en altijd een link maken naar de feitelijkheid om nuance te brengen.
Hoe countert u mensen die over omvolking beginnen?
Busch: Je moeten hen vooral zeggen dat het een complottheorie is met verschillende gradaties. Vraag hen wat ze juist bedoelen, de kans is groot dat ze het over globalisering hebben. In elk geval moeten we meer middelen steken in datavergaring en analyse. Van meer inzetten op cyberdefensie tot het inschakelen van mediaprofessionals. Bovenal moeten we kinderen van jongs af aan kritisch leren denken. Dat kan spelenderwijs. Bij lezingen vraag ik vegetariërs hun hand op te steken. Dan vertel ik wie ook geen vlees at: Adolf Hitler. ‘Schoon voorbeeld!’ De zaal lacht dan, maar het internet staat vól met zulke denkfouten. Van het lager onderwijs tot in het café: iedereen zou die moeten kunnen detecteren.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
