Brexit: ‘Het is niet de eerste keer dat de Engelsen zich losmaakten van hun band met Europa’

Don Zeeman van de Evangelische Alliantie Vlaanderen (EAV) brengt wat hij ‘de allereerste brexit’ noemt, in herinnering: het afscheuren van de Anglicaanse kerk van de rooms-katholieke.

Hoe is het intussen met de Brexit? Eind juni stond zowat heel Europa in rep en roer toen de meerderheid van de bevolking van het Verenigd Koninkrijk het onverwachte maar wellicht ook onvermijdelijke voornemen kenbaar maakte om uit de Europese Unie te treden. De afwijzing van een verder lidmaatschap werd door de politici op het ‘vasteland’ beantwoord met stoere verklaringen: er zouden aan de Engelsen geen cadeaus worden gedaan.

Inmiddels zijn we twee zomermaanden verder en is het onderwerp zo goed als uit de actualiteit verdwenen. Blijkbaar rekenen we er op dat Guy Verhofstadt de Britten kordaat en correct naar de uitgang zal begeleiden en doen we alsof er niets gebeurd is. De grote (economische) schok die aan de overzijde van het Kanaal verwacht werd, bleef tot nu toe ook uit…

Het Verenigd Koninkrijk is een eiland en eilandbewoners hebben blijkbaar een voorliefde voor onafhankelijkheid. Het lidmaatschap van de EU was nooit van harte. Het was ook niet de eerste keer dat de Engelsen zich losmaakten uit een band met Europa. Het vertrek van 2016 is een politiek geïnspireerde beslissing, maar in 1534 was er een uittocht die op godsdienstige gronden gebaseerd was. Hoewel je daar wel wat vraagtekens bij kunt zetten: politiek en religie zijn soms ongezond nauw met elkaar verbonden.

Wurging en verbranding

Terug naar de 16^e eeuw dus. In Duitsland was het protest van Maarten Luther tegen de aflaathandel het begin van een krachtige Hervormingsbeweging. Vanuit Duitsland verspreidden de nieuwe ideeën zich snel. Echter, in Engeland bleef men Rome onverminderd trouw. Wie er toch andere ideeën op nahield, riskeerde zijn leven. Dat ondervond de Engelse geestelijke William Tyndale die de Bijbel in de volkstaal overzette en op het vasteland naar drukkers zocht. Die vond hij onder andere in Antwerpen, maar zelf werd hij gevonden door de inquisitie. Hij spendeerde ongewild een aantal maanden in de gevangenis van Vilvoorde vooraleer hij daar ter plaatse op de brandstapel werd gezet. Wurging en verbranding waren het loon voor zijn godsdienstige ijver – verdraagzaamheid en interreligieuze dialoog waren toen nog onbekende begrippen.

Ruzie met de paus

Naar verluidt waren de laatste woorden van Tyndale: “Here God, open de ogen van de koning van Engeland”. Die koning, Hendrik VIII had op dat moment vooral een oogje op zijn hofdame Anna Boleyn en wilde zijn echtgenote Catharina van Aragon voor haar inruilen. Een echtscheiding was onaanvaardbaar voor de Rooms-Katholieke Kerk en het kwam tot een conflict met de paus. Een onoplosbare tweestrijd, die er toe leidde dat Engeland zich losscheurde van Rome – de eerste Brexit was een feit…

Koning Hendrik VIII werd het hoofd van de nieuwe kerk van Engeland – die we hier nog altijd kennen als de Anglicaanse Kerk – en hij keurde vanzelfsprekend zijn nieuwe huwelijk goed. En ook de daaropvolgende verbintenissen: uiteindelijk heeft hij in zijn leven zes vrouwen gehad. Twee daarvan liet hij onthoofden. Hendrik VIII was berucht en men kan zich ernstige vragen stellen bij zijn capaciteiten als kerkleider ….

De godsdiensten en de Brexit

De huidige Brexit heeft geen religieuze gronden. En toch zijn er verschillen onder de bevolking als het gaat om de kerkelijke achtergrond. Het Schuman Institute, dat zich bezighoudt met de ontwikkelingen binnen de Europese Unie en vooral ook de idealen van Robert Schuman (een van de bezielers van de Europese samenwerking) levend wil houden, liet weten dat slechts 13 procent van de Britse Hindoes achter de uitstap stonden, 34 procent van de Joden, 38 procent van de moslims en 41 procent van de niet-gelovigen. Bij de Baptisten in het Verenigd Koninkrijk (een van de evangelische groeperingen) was dan weer 60 procent gewonnen voor het vertrek.

Jeff Fountain, directeur van het Schuman Institute heeft zelf kunnen vaststellen dat hoe Noordelijker men in Europa gaat, hoe groter het Euroscepticisme is. Nu, we kunnen dat zelf ook vaststellen als we bedenken dat Nederland al heel wat kritischer tegen over de EU staat dan ons eigen land. Het Verenigd Koninkrijk is dan nu het eerste land (en misschien ook het laatste) dat de daad bij het woord voegt en concrete stappen zet om de Unie vaarwel te zeggen. Kennelijk gaat het allemaal wat gemakkelijker als je op een eiland zit en de politieke leiders de nadelen van ‘Europa’ voortdurend dik in de verf hebben gezet. Dat ze achteraf zelf ook schrokken van het resultaat, verandert niets meer aan de uitslag van het referendum.

Breken met het katholieke verleden

Was het ontstaan van de Church of England in de zestiende eeuw in eerste instantie voornamelijk politiek geïnspireerd en speelden persoonlijke belangen een grote rol, dan zien we in latere tijden toch een ommezwaai. Het Anglicanisme sprong als het ware toch op de kar van de Reformatie en brak ook op andere vlakken met het katholieke verleden.

Het verwerpen van het pausdom had men al gemeenschappelijk, maar de kerk aanvaardde ook het Sola Scripture-principe, met andere woorden: alleen wat in de Bijbel kon worden teruggevonden was gezaghebbend. In tegenstelling tot de katholieke kerk, die eveneens dogma’s uit geschiedenis en traditie put. Wat structuur en liturgie betreft nam de Anglicaanse kerk ook veel van de reformatorische inzichten over. Je zou dus kunnen zeggen dat de kerk toch nog op z’n pootjes terecht kwam – vanuit niet-katholieke hoek bekeken dan. De katholieken zijn overigens niet van het eiland verbannen – nog altijd behoren zo’n 10 procent van de inwoners tot de kerk van Rome – al moet daarbij opgemerkt worden dat Noord Ierland met 40 procent het gemiddelde toch stevig omhoog trekt.

Vergeving en verzoening

Fountain begrijpt de houding van veel christenen niet goed. Hij ziet het ontstaan van de Europese samenwerking – niet lang na WO II – als een schitterend voorbeeld van vergeving en verzoening. Dat zou christenen juist enthousiast moeten maken om zich achter het initiatief te scharen. In de praktijk blijkt echter dat het wantrouwen groot is. Als reactie op het referendum stuurde Jeff Fountain een open brief aan de Britten.

Niet dat hij daarmee de publieke opinie grondig zal veranderen, maar er staan toch een aantal interessante ideeën in. Hij drukt in de eerste plaats zijn medeleven met de bevolking van het Verenigd Koninkrijk uit. Immers, er was slechts een kleine meerderheid onder bevolking voor de Brexit en vooral de jongere generatie – hoe dan ook de toekomst van het land – wilde in de EU blijven en wordt nu geconfronteerd met een beslissing van de ouderen. In zijn schrijven benadrukt hij de verwevenheid van Engeland met de rest van Europa: “Historisch gezien zijn we elkaar veel verschuldigd. Zij die wonen in de Keltische halve maan van Cornwall, Wales, Schotland en Ierland hebben neven en nichten wonen in het Spaanse Galicië en de gelijknamige streken in Roemenië en Turkije. De Angelsaksen kwamen naar Engeland vanuit het Noorden van Duitsland. Het Britse koningshuis – de Windsors – is van Duitse origine, een aftakking van het huis Saksen-Coburg. Of je het nu leuk vindt of niet, we zijn aan elkaar verbonden door familiebanden. Wat de uitkomst van de verdere politieke ontwikkelingen ook mag zijn, het Britse verhaal is verweven met het Europese vasteland als een ingewikkelde Keltische tekening. Diep van binnen horen we bij elkaar”.

Lang niet iedereen zal het standpunt van Jeff Fountain delen. Nu het Verenigd Koninkrijk wil vertrekken, zullen sommigen enthousiast wijzen waar de uitgang is. In zekere zin bevindt Europa zich wat de Brexit betreft nog altijd in een crisis. Of de kerk daar nog een positieve rol in kan spelen, is in het Europa van vandaag natuurlijk de vraag. Maar een crisis hoeft niet altijd tot een slecht resultaat te leiden. Ook al was de afscheiding van 1534 gebaseerd op een twijfelachtige motivatie, toch wist het christendom zich te herstellen.

Heeft het geloof nog altijd de kracht om de waarden als vergeving en verzoening te proclameren? Evident is dat niet, maar we hebben de voorbeelden van de vele mensenlevens die veranderd werden door de boodschap van het evangelie. Wie weet dus wat de toekomst brengt? En anders beschouwen de Brexit als een fait divers en verdwijnt het verhaal helemaal van het publieke forum, zoals het nu lijkt te gebeuren. De geschiedenis maakt regelmatig rare sprongen …