Yuval Noah Harari, profetisch dwarsdenker: ‘De menselijke geest is lui, ook de mijne’

Een intellectuele rockster, de meest aangezochte auteur ter wereld en nieuwbakken eredoctor van de Vrije Universiteit Brussel: Yuval Noah Harari is zowat overal dezer dagen. Knack sprak met de auteur van Sapiens, over profeten, artificiële intelligentie en de toekomst van seks.

Yuval Noah Harari begroet ons met een warme handdruk. We spreken hem kort voordat hij een lezing geeft aan de Kulak, de universiteitscampus van de KU Leuven in Kortrijk. Er hebben zich maar liefst duizend toeschouwers aangemeld, de meesten volgen de lezing via een livestream in een van de aanpalende auditoria. Tot voor kort was Harari nog een relatief obscure historicus, die zich specialiseerde in middeleeuwse krijgsgeschiedenis. ‘Als u me tien jaar geleden had gezegd dat ik in Kortrijk een lezing zou geven, zou ik ervan overtuigd geweest zijn dat ik over de Guldensporenslag zou hebben gesproken’, lacht hij. ‘Het is anders gelopen.’

Sinds Sapiens, zijn boek uit 2011 waarin hij met ongeziene nauwgezetheid in nauwelijks 350 bladzijden het kruim van de wetenschappelijke inzichten in de menselijke evolutie balde, is Yuval Noah Harari ’s werelds meest aangezochte auteur. In zijn vervolgboeken Homo Deus en 21 lessen voor de 21ste eeuw waagt hij zich aan de toekomst van de mensheid, en hoe de toekomst van de mensheid beïnvloed dreigt te worden door artificiële intelligentie. Hij waarschuwt ervoor dat artificiële intelligentie ‘de mensheid kan hacken’, en ons weldra beter zal kennen, dan wij onszelf.

De avond voordien heeft Harari voor een uitverkochte Lotto Arena gesproken, op uitnodiging van het nieuwe Vlaamse maandblad Newsweek. Eloquent, helder, met her en der een geestigheidje brengt hij zijn verhaal. Hij looft het menselijke vermogen om verhalen te vertellen als het fundamentele verschil tussen mens en dier. ‘Een homo sapiens kan aan een andere sapiens wijsmaken dat er een god bestaat die hem na zijn dood zal straffen als hij hem niet gehoorzaamt. Probeer dat maar eens aan een chimpansee wijs te maken.’ Voor de toekomst van de mensheid schetst hij verschillende scenario’s, die gemeen hebben dat de mensheid onder de voet gelopen wordt door artificiële intelligentie. Hij waarschuwt dat mensen over enkele decennia richting cyborgs zullen evolueren, en sluit zelfs niet uit dat de mensheid ooit een nieuw mensenras zal creëren.

Nog opmerkelijker dan Harari’s doorwrochte uiteenzetting is de bijna adorerende manier waarop het publiek Harari ontvangt. Bij het vragenuurtje na de lezing heeft het event soms iets van een Monty Pythonsketch. ‘Maar ik heb jullie al drie keer proberen uit te leggen dat ik geen profeet ben’, probeert Harari schijnbaar tevergeefs uit te leggen. ‘Jullie moeten allemaal voor jezelf denken.’

Wanneer ik hem met Brian uit de Monty Pythonfilm Life of Brian vergelijk, moet Harari hartelijk lachen. Hij vertelt dat hij de film ‘wel twintig keer’ gezien heeft. Net zoals Brian in de film verkeerdelijk wordt aanbeden als de Messias, moet Harari voortdurend duidelijk maken dat hij geenszins een profeet is. ‘Ik probeer mensen voortdurend uit te leggen dat ik geen profeet ben’, zucht hij. ‘Ik leg voortdurend uit dat ik niet weet hoe de wereld er in 2050 zal uitzien. Ik presenteer in mijn boeken verschillende toekomstscenario’s, die nooit allemaal tegelijk kunnen uitkomen. Ik probeer vooral bewustwording te creëren rond de uitdagingen die AI creëert, om de gevaarlijkste scenario’s te voorkomen.’

Wat leert u dat over de menselijke natuur?

Yuval Noah Harari: De menselijke geest is lui, ook de mijne. Als we geconfronteerd worden met moeilijke en angstaanjagende vragen, hopen we toch altijd dat er ergens iemand slimmer is, die ons kan zeggen wat het antwoord is en wat er moet gebeuren. Het is een voortdurende strijd opdat mensen minstens een poging zouden ondernemen om te begrijpen wat er aan het gebeuren is. Terwijl het zo belangrijk is dat mensen – en ik weet dat ik nu letterlijk Monty Python citeer – voor zichzelf leren denken. Iedereen heeft een eigen perspectief, en kan iets bijdragen.

Met alle respect: is dat geen platitude?

Harari: Echt niet. (denkt na) Weet u, ik ben net terug van het World Economic Forum in Davos. Van Davos wordt weleens gezegd dat het de plek is waar miljardairs aan miljonairs uitleggen hoe arme mensen moeten leven. (grinnikt) En dat is exáct wat er gebeurt. En dat is een gemiste kans. Het maakt niet uit hoe geïnformeerd al die miljardairs en miljonairs zijn: ze wéten niet wat het is om als werkloze alleenstaande moeder te moeten overleven in pakweg een buitenwijk van Nairobi. Die werkloze alleenstaande moeder snapt vanuit haar dagelijks leven dingen die mij drie jaar aan intensief onderzoek zouden kosten. Ook zulke stemmen kunnen een bijdrage leveren aan het globale debat. Meer nog: we hebben zulke stemmen nodig om betere beslissingen voor de toekomst te nemen.

Ziet u die mentale luiheid als iets intrinsiek menselijks?

Harari: Het is een tendens, maar geen lotsbestemming. In bijvoorbeeld Noord-Korea worden burgers niet aangemoedigd om de macht ter discussie te stellen, terwijl dat in een land als België net wordt aangemoedigd om opinies te hebben die ingaan tegen de macht. Die verschillen zijn zuiver cultureel, want biologisch gesproken is er geen verschil.

Verschillen de vragen die u krijgt erg van waar u spreekt?

Harari: Over het algemeen hebben mensen overal ter wereld dezelfde zorgen: de arbeidsmarkt, de ecologische crisis, of ze nog een toekomst hebben. Al merk ik ook heel wat verschillen. Het valt me op dat technologische ontwikkelingen in Europa mensen vooral angst aanjagen, terwijl men in China vooral de mogelijkheden ziet, ook als het over surveillance gaat.

In plekken als Davos spreekt u geregeld met wereldleiders. Stellen zij u andere vragen dan de doorsneelezer?

Harari: Wereldleiders zijn, ik citeer opnieuw Monty Python, allen individuen, met verschillende perspectieven en bekommernissen. Het voornaamste probleem is dat politici zodanig gefocust zijn op onmiddellijke crises, dat ze geen tijd hebben om na te denken over wat er over twintig jaar zal gebeuren. Ze denken over de economische groeicijfers, de staking van gisteren, de verkiezingen van volgend jaar, maar pakweg 2040 is véél te ver weg. Bovendien worden ze zodanig gebombardeerd met informatie dat het bijna onmogelijk is om gedurende enkele uren of dagen eens afstand te nemen, en na te denken.

U hecht zelf veel belang aan levensstijl.

Harari: (knikt) Ik mediteer ongeveer twee uur per dag. Ik kan het iedereen aanraden om zo veel mogelijk weg te raken van de onophoudelijke rat race. Het is niet alleen goed voor je mentale balans, het geeft je ook tijd en ruimte om dieper na te denken. Er is tegenwoordig altijd iets wat ons onderbreekt. Zelfs als je met iemand koffie drinkt, is het al moeilijk om gedurende een vol uur elkaars volledige aandacht te krijgen. Voor een ceo of een politiek leider is het vandaag nagenoeg onmogelijk. Het zou goed zijn als we daar als maatschappij iets op zouden vinden. Het kan niet gezond zijn om jaar na jaar, dag in dag uit overspoeld te worden door dergelijke hoeveelheden informatie. We hebben leiders met een gezonde geest nodig.

U benadrukt het belang van onderwijs om de mensheid op zo’n snel veranderende wereld voor te bereiden. Maar net in het Westen heeft het onderwijs het steeds moeilijker om kwaliteit af te leveren.

Harari: Ons onderwijs zou rekening moeten houden met hoe de wereld er in 2040 uitziet. Dat is geen vanzelfsprekende denkoefening. Als u een businesstycoon bent, denkt u aan de volgende kwartaalcijfers, misschien aan volgend jaar, maar niet aan 2040. Maar onderwijs werkt zo niet. Als we onze jongeren vandaag de verkeerde vaardigheden leren, kunnen we over twintig jaar niet teruggaan in de tijd om ons onderwijs aan te passen. (zucht) Alleen kun je onmogelijk voorspellen welke vaardigheden we in 2040 zullen nodig hebben. Al zijn er wel enkele zekerheden. Goed onderwijs moet focussen op het vermogen om te leren, op emotionele intelligentie, op aanpassingsvermogen, op creativiteit, op mentale flexibiliteit.

Hoe gaan we daar ooit in slagen?

Harari: Dat is inderdaad een enorme uitdaging. Het is relatief gemakkelijk om kinderen te leren wanneer de Guldensporenslag plaatsvond. Maar leerkrachten vinden om creativiteit aan te leren is veel moeilijker. Bovendien is het zeer moeilijk om op te schalen. Zelfs als je in België een goed systeem zou ontwikkelen, zou je datzelfde systeem onmogelijk in een favela kunnen uitrollen.

Het viel me op dat u het in uw lezingen niet had over de toekomst van seksualiteit. Ziet u seks en de drang tot voortplanting als een fundamentele menselijke begeerte?

Harari: Absoluut. Ik kan me niet voorstellen dat mensen ooit geen seksualiteit zouden hebben. Maar een toekomstig niet-organisch wezen, dat met artificiële intelligentie wordt ontwikkeld, heeft dat vermoedelijk niet. In sciencefictionverhalen lees je soms het gekke idee dat robots vrouwelijk kunnen zijn. Het idee dat AI een gender zou hebben, houdt geen enkele steek.

Acht u het mogelijk dat seksualiteit gaandeweg zal verdwijnen?

Harari: Niemand weet wat de toekomst van seksualiteit zal zijn. De laatste honderd jaar is seksualiteit ingrijpend veranderd. Tot voor kort had de mensheid een binaire visie op seksualiteit, alsof de mensheid enkel verdeeld is in mannen en vrouwen. De voorbije decennia zie je steeds meer fluïditeit in de menselijke seksualiteit. Het wordt interessant om te zien of die trend zich zal doorzetten.

Acht u het mogelijk dat AI seksualiteit zal veranderen?

Harari: In de menselijke geschiedenis heeft religie altijd geprobeerd om controle te krijgen over seks. Veel religies hebben geprobeerd om homoseksualiteit uit te roeien maar zijn daar nooit in geslaagd. Zelfs nonnen en monniken hadden stiekem betrekkingen, omdat seksualiteit nu eenmaal des mensen is. Daar kan AI verandering in brengen. Technisch gezien is het perfect mogelijk dat AI door vreemde fundamentalistische religies zal misbruikt worden om allerlei seksuele fantasieën te realiseren.

Hoe moet ik me dat voorstellen?

Harari: Wel, je zou je kunnen voorstellen dat er over twintig jaar een technologische technocratie zou bestaan, die geleid wordt door religieuze fundamentalisten die in staat zouden zijn om met totale surveillance de menselijke seksualiteit te elimineren. Of je zou ook het tegenovergestelde kunnen creëren, namelijk extreme seksualiteit en genderfluïditeit. Op die manier zou je heteroseksueel kunnen zijn in de ochtend, homoseksueel in de namiddag, lesbisch in de avond en wie weet wat ’s nachts. En tussen die scenario’s zijn nog eindeloze variaties mogelijk.

Een laatste vraag, op een iets minder angstaanjagende noot. U benadrukt in uw boeken het belang van verhalen. Welke verhalen raadt u aan om aan onze kinderen te vertellen?

Harari: Ik zou u aanraden om met twee karakteristieken rekening te houden. Ten eerste moeten verhalen die we vertellen globaal zijn, want de levens van uw kinderen zullen door globale processen getekend worden. Ik heb niets tegen globale verhalen, maar het is onvoldoende. Het is bijvoorbeeld problematisch dat je in Israël je school kunt afmaken zonder ooit iets over China geleerd te hebben in de geschiedenislessen. Dat is waanzinnig. Natuurlijk is Joodse geschiedenis belangrijk, maar hoe wil je dan dat kinderen de wereld begrijpen waarin ze leven? Als zich een epidemie voortdoet in China, zie je hier onmiddellijk de impact.

De tweede karakteristiek is dat verhalen flexibel en fluïde moeten zijn, dat ze voortdurend geüpdatet en veranderd kunnen worden. Vroeger kon je verhalen vertellen als stenen, waarbij je eeuwen lang geen woord hoefde te veranderen. Dat is niet praktisch, en het is zelfs gevaarlijk. In de 21e eeuw moet je aanvaarden dat er verandering komt aan verhalen. Wie te zeer gehecht is aan een onwrikbaar verhaal, dreigt haatdragend en zelfs agressief te worden tegenover verandering. Maar het is onvermijdelijk dat onze verhalen zullen veranderen. U kunt uw kinderen dus maar beter leren om daarmee om te gaan.