Alleen voor vrouwen en baby’s: het naziconcentratiekamp van Ravensbrück

Ravensbrück was het enige concentratiekamp dat de nazi’s speciaal voor vrouwen bouwden. Sarah Helm schreef over de geschiedenis van het kamp een huiveringwekkende, beklijvende en diepgaande biografie van 800 bladzijden.

Ravensbrück, een tachtig kilometer van Berlijn, hoort tot de minder bekende Konzentrationslager (KL) van de nazi’s. Meestal denken we aan kampen als Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, Bergen-Belsen, Dachau. Dat komt wellicht voor een stuk omdat van Ravensbrück weinig of minder foto’s en films bestaan die door de Britten en Amerikanen zijn gemaakt bij de bevrijding. Ook zijn, toen het duidelijk werd dat Duitsland de oorlog zou verliezen, heel wat documenten door de nazi’s vernietigd. Dat Ravensbrück door de Russen werd bevrijd en achter het Ijzeren Gordijn tot de DDR hoorde, hielp ook niet mee om het KL in het Westen meer bekendheid te geven. Ravensbrück was in het begin geen uitroeiingskamp. Heinrich Himmler, na Hitler de machtigste man van het Derde Rijk, liet het in 1938 bouwen naar het voorbeeld van Dachau bij München. Het werd het eerste en enige KL uitsluitend voor vrouwen. Naargelang de oorlog vorderde werd Ravensbrück meer en meer een gruwelijk moordkamp.

Asocialen

In de zes jaar dat het kamp bestond zijn er in totaal ongeveer 130.000 vrouwen geweest. Sommige dagen waren er wel 45.000. Oorspronkelijk was het gebouwd voor 3.000 gedetineerden. De schattingen van het dodental lopen uiteen van 30.000 tot 90.000. Het werkelijke cijfer ligt daar wellicht tussenin, aldus Sarah Helm. Maar zekerheid zullen we door de vernietiging van bewijzen wel nooit hebben. In de laatste dagen van het kamp werden de dossiers van gevangenen, samen met hun lijken, verbrand in het crematorium of op brandstapels. De as belandde in het nabije Schwedtmeer. Veel van de gedetineerden waren politieke gevangenen. Vaak communisten, vrouwen die volgens de nazi’s gevaarlijk waren voor het regime. Er waren ook ‘asocialen’: prostituees, gewone criminelen, aborteuses, bedelaars, Jehova’s getuigen die Hitler de antichrist noemden, zigeuners… Velen waren in het kamp terechtgekomen in beschermende hechtenis, de Schutzhaft. Een arrestatie zonder onafhankelijk rechter en zonder vonnis om personen die de nazi’s niet mochten gevangen te houden. De meeste gevangenen in Ravensbrück waren Polen en Duitsers. Later zouden er ook veel Russen bijkomen. Zowat tien percent was Joods, maar Ravensbrück was officieel geen kamp voor Joden.

Baby’s

De grootste sterkte van Sarah Helms ‘Ravensbrück’ is haar immens opzoekingswerk. En vooral de ontelbare getuigenissen van gewezen kampbewoners, hun kinderen, kleinkinderen, andere familieleden. Het maakt van haar geschiedenis een soort biografie, zowel van het kamp als van de gedetineerden en soms ook van de bewakers. Opvallend is dat er bij Helm nergens sprake is van demonisering, zelfs niet als ze het heeft over de gruwel en het geweld van bewakers. Wanhoop, gruwel, zwakheid, moed, wreedheid, absurditeit, vriendschap, empathie, solidariteit… noem het en het bestond in het kamp. Hartverscheurend is het hoofdstuk over de medische experimenten. Poolse gevangenen kregen in 1943 gangreen ingespoten om de resultaten van een nieuw geneesmiddel te testen. Helm merkt droogjes op dat het Rode Kruis in Genève op de hoogte was van de zaak maar erover zweeg en er de voorkeur aan gaf achter de schermen te werken. Heel enthousiast is ze ook niet over de medewerking van Siemens bij haar onderzoek. Het bedrijf had dicht bij Ravensbrück een fabriek waar de gedetineerden als slaven moesten gaan werken. Er zouden onder meer onderdelen voor V2’s zijn gemaakt. Boven elke verbeelding is wat in het kamp soms met baby’s gebeurde. Het goedkoopst was ze van honger te laten sterven. In de Kinderzimmer liepen ook ratten die honger hadden.

Slachtoffers van bevrijders

Wellicht net als in de mannenkampen, waren er in Ravensbrück verraders. De SS’ers, ze waren in feite de machthebbers van het kamp, zorgden ervoor dat in de verschillende barakken ook verraders zaten die hen in ruil voor privileges op de hoogte brachten van wat de andere gevangenen van plan waren. Maar er zijn ook verhalen van solidariteit: een korst brood die werd gedeeld, de hulp aan vrouwen die het fysiek niet meer aankonden, de weigering om lotgenoten te geselen, het smokkelen van brieven. Wat dat laatste betreft valt het op hoe heel wat gedetineerden de buitenwereld wilden laten weten wat er in de kampen echt gebeurde en hoe inventief ze daarvoor waren. Vaak was vanwege de Duitsers de absurditeit groot en de logica ver te zoeken. Vrouwen kwamen in het kamp terecht omdat ze prostituees waren, maar werden dan gedwongen zich te prostitueren. Overlevenden van Ravensbrück werden door hun Russische bevrijders verkracht.

Kafka

Triest en absurd is het verhaal van Margarete Buber-Neumann die zowel de gevangene van Hitler als van Stalin werd. Tijdens de Weimarrepubliek was ze in Duitsland een overtuigde communiste. Toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, besloot ze naar Moskou te trekken en werkte er voor de Komintern. Tot ze tijdens de grote zuivering van Stalin in 1937 naar een werkkamp in Karaganda werd gestuurd als echtgenote van een vijand van het volk. Toen in 1939 Molotov en Von Ribbentrop het Russisch-Duits niet-aanvalspact ondertekenden, stuurde Stalin Margarete met nog andere Duitse communisten terug naar de nazi’s. Die zonden haar naar Ravensbrück waar ze onder meer in de Siemensfabriek moest gaan werken en een tijdje secretaresse werd van Johanna Langeveld, de Duitse nazi die hoofdbewaakster was van het kamp. Margarete die in 1989 overleed, leerde er medegevangene Milena Jesenská kennen, de gewezen vriendin van Franz Kafka. Over Milena – ze stierf in Ravensbrück in 1944 – schreef Margarete een biografie. Na de oorlog werd ze een overtuigde anti-communiste. Overigens belandden niet zelden Russische vrouwen die in Ravensbrück gevangen zaten bij de bevrijding in een goelag omdat ze zogezegd met de Duitsers collaboreerden.

Sarah Helm heeft haar ‘Ravensbrück – Geschiedenis van het concentratiekamp voor vrouwen’ opgedragen aan ‘Voor hen die weigerden’. Met geduld, empathie en kennis liet ze honderden getuigen aan het woord. Het lijkt alsof ze deze kanjer van een boek met een zeker ongeduld heeft geschreven omdat het aantal getuigen kleiner en kleiner wordt. Als weinig anderen is Helm erin geslaagd het onvoorstelbare voorstelbaar te maken. Toegankelijk, intelligent, pakkend en in breed perspectief.

Fred Braeckman