Ervaren personeel wordt ontslagen, vrijwilligers haken af en de verliezen stapelen zich op. Ondertussen verdienen externe consultants 20.000 euro per maand. Wat is er aan de hand bij de ngo Damiaanactie?
Na 27 jaar aan het roer van Damiaanactie liet directeur Rigo Peeters bij zijn pensioen in 2014 een bloeiende organisatie na. In het zog van patroonheilige Pater Damiaan – die in 2005 werd uitgeroepen tot Grootste Belg – groeide de organisatie uit tot een multinationale ngo met activiteiten in 15 landen op 4 continenten. Damiaanactie werd zo een wereldleider in de strijd tegen lepra en tuberculose.
Peeters kon in ons land bogen op een uitgebouwd lokaal netwerk. In het jaar van zijn vertrek verkochten tienduizenden leerlingen uit 850 lagere en middelbare scholen een kleine twee miljoen stiftjes. Het bracht de organisatie zo’n 2,75 miljoen euro op. De private schenkingen en erfenissen deden er dat jaar nog eens 5,33 miljoen euro bij. Aan de vooravond van het 50-jarige jubileum van Damiaanactie in 2014 zat de organisatie op rozen.
Als kers op de taart wint Damiaan-actie het jaar daarop met haar laatste campagne de solidariteitsprijs van de krant De Standaard. De jury is unaniem en looft de ‘bedrieglijk eenvoudige’ affiche (zie foto op blz. 25). Damiaanactie krijgt de hoofdprijs van drie paginagrote advertenties.
Maar in plaats van felicitaties krijgt de communicatieverantwoordelijke van Damiaanactie de wind van voren. De pas benoemde directeur ad interim, Alex J., haalt in een Franstalige e-mail aan het voltallige secretariaat snoeihard naar haar uit. In de e-mail, die we konden inkijken, noemt hij het winnende werk ‘bedrieglijk en simpel’. Hij vindt de campagne ‘verwerpelijk’ (‘tout à fait abject’), ‘onjuist, oneerlijk, misplaatst, manipulatief’.
Volgens hem moet het roer om: ‘Ik wens dat Damiaanactie op korte termijn een nieuwe, dynamische en hoopvolle communicatiestijl ontwikkelt, die past bij waarden die wel de onze zijn.’ Directeur Alex J. laat het niet bij interne kritiek: de communicatieverantwoordelijke wordt na 26 jaar trouwe dienst bij Damiaanactie ontslagen.
Haar ontslag is bovendien niet het eerste sinds het vertrek van Peeters: enkele maanden eerder was ook een directe collega zonder pardon de deur gewezen.
Wat is er aan de hand? Uit mailverkeer dat we konden inkijken, blijkt dat de raad van bestuur mee achter de ontslagen zit: een bestuurslid spreekt van ‘een collegiale beslissing die de vereniging tot nieuwe/andere bloei zal brengen’.
In het oorspronkelijke plan voor de opvolging van oud-directeur Peeters waren uitgerekend de twee ontslagen stafleden aangewezen om zijn takenpakket over te nemen. Bij zijn aftreden hadden ze al een inloopperiode van twee jaar achter de rug.
Nieuw directiecomité
In een tijdspanne van anderhalf jaar, van mei 2014 tot december 2015, drukt de raad van bestuur een alternatief directiecomité door. Dat gebeurt in verschillende stappen. Eerst creëert hij een derde directiefunctie: ‘projectbeheer’. Die post gaat meteen naar Alex J., de toenmalige vertegenwoordiger voor Damiaanactie in China.
Een paar maanden later blijft Alex J. als enige directielid over. Hij wordt algemeen directeur ad interim en de raad van bestuur geeft hem de opdracht om een permanente algemeen directeur aan te nemen. Alex J. schrijft geen openbare vacature uit maar draagt zichzelf voor. Hij krijgt de functie.
Hoe die aanstelling is verlopen, beschrijft een aanwezige op de algemene vergadering in een e-mail aan Xavier O., voorzitter van de raad van bestuur: ‘Dit item stond niet op de agenda, je haalde een papiertje uit je jaszak, begon over de officiële bekrachtiging van de Algemeen Directeur op een moment dat de zaal reeds 1/3 leeg was, terwijl anderen pratend recht stonden. Jij en enkele leden van de raad van bestuur begonnen te applaudisseren. Mensen vertelden me achteraf dat ze niet wisten waarom ze eigenlijk hadden geapplaudisseerd. Getuigt dit van een geloof in de capaciteiten van Alex J.?’
Leegloop
De benoeming van Alex J. tot algemeen directeur is het startschot voor het massale vertrek van ervaren personeel, leden en vrijwilligers. Van de 23 medewerkers die er in 2014 bij het vertrek van Peeters waren, hebben 15 de organisatie inmiddels verlaten: 5 van hen zijn met pensioen, 10 zijn ontslagen of hebben ontslag genomen.
Ook de leden van Damiaanactie haken massaal af. In 2014 telde de algemene vergadering nog 131 leden. In 2021 waren het er nog maar 62. Tegelijkertijd krimpt het vrijwilligersnetwerk.
Die leegloop laat zich voelen in de campagneresultaten. In 2014 bracht de campagne nog meer dan 8 miljoen euro op, waarvan 2,8 miljoen euro dankzij de stiftjesverkoop. In 2019 nog slechts 5,6 miljoen euro. Over de opbrengst van de stiftjesverkoop wordt de laatste jaren niet meer gerapporteerd in de jaarverslagen. Maar uit een gelekt intern financieel verslag blijkt dat de opbrengst van de stiftjesverkoop in boekjaar 2019 gehalveerd was. De coronacrisis gaf de genadeslag: in 2021 leverden de stiftjes slechts 0,45 miljoen euro op en in 2022 0,58 miljoen euro.
Delaware
De tegenvallende resultaten zijn ook het nieuwe management en de raad van bestuur niet ontgaan. Om de ‘veroudering en afbrokkeling van het vrijwilligersnetwerk’ en ‘de dalende inkomsten van de fondsenwerving’ aan te pakken, kiest Damiaanactie voor een oplossing uit de bedrijfswereld: in 2018 mag consultancybedrijf Delaware een ‘vertrouwelijke analyse’ van de vrijwilligerswerking en de stiftjesverkoop maken. Uit een gelekte e-mail blijkt de kostprijs 50.000 euro te zijn.
Het levert een eindrapport van 15 pagina’s op met nogal wat warrige, weinig concrete formuleringen in bedrijfsjargon. Zo valt bijvoorbeeld te lezen: ‘Eens de doelstellingen van de organisatie omgezet worden naar een concrete strategie om de doelstellingen te realiseren wordt het ook belangrijk om data te registreren die aantonen hoe tijdens de uitvoering van de strategie vooruitgang gemaakt wordt.’
Volgens Delaware-woordvoerster Margot Schuljin ‘bevat het rapport wel degelijk resultaten uit onderzoek, surveys en interviews en concrete aanbevelingen’ en ligt er een ‘veel uitgebreidere analyse dan de vrijwilligerswerking en de stiftjesverkoop’ aan ten grondslag. Schuljin vermeldt ook ‘een presentatie voor de raad van bestuur van meer dan 100 slides’.
Delaware suggereert IT-diensten die het als consultant zelf kan leveren. Zo ziet het de noodzaak van ‘een disruptieve piste die Damiaanactie voorsprong zou geven op de concurrentie door in te zetten op digitaal’.
Maar het opvallendst zijn de voorstellen die veel verder gaan dan de stiftjesverkoop en de vrijwilligerswerking. Delaware wil een ‘nieuw organisatiemodel’ en een fikse uitbreiding van het aantal functies: ‘een HR-expert, een ICT-expert, een procesexpert en een marketing- en productexpert’.
Consultant wordt ceo
Voor de raad van bestuur is het rapport de aanleiding om in mei 2019 een grootschalig ‘transformatieproces’ aan te kondigen. Consultancybedrijf Delaware mag de operatie zelf begeleiden. Er wordt meteen een Delaware-consultant ingehuurd als ‘Programma- en Transformatiemanager’.
Wanneer in december 2019 Delaware de samenwerking met consultant Ludo V. stopzet, krijgt die een verrassende promotie: hij mag meteen aan de slag als ‘ceo’ van Damiaanactie, een topfunctie die voorheen niet bestond. Voormalig directeur- generaal Alex J. wordt de nummer twee in het management als directeur ‘Internationalisering’. Hij krijgt meteen ook een plek in de raad van bestuur.
Het transformatieproces laat niet op zich wachten. Ook al vermeldde Delaware dat ‘meerdere rollen gecombineerd kunnen worden in één persoon’, toch worden er in ijltempo nieuwe kaderfuncties en bureaujobs gecreëerd. Tot 2014 had Damiaanactie één directeur-generaal. Eind 2020 waren er 6 topfuncties: een ceo, een directeur Internationalisering en 4 diensthoofden.
Ook het aantal medewerkers op het Belgische secretariaat wordt fors uitgebreid: van 23 onder Peeters naar 39 in 2020. Werken er in 2014 vier medewerkers op de afdeling communicatie en fundraising, in 2020 zijn het er 11. De vrijwilligersdienst gaat van 2 naar 4 medewerkers. De projectwerking gaat van 7 naar 10. Er komt ook een nieuwe dienst ‘people & organization development’.
Het uitgebreide management krijgt nieuwe taken. Per brief aan de vrijwilligers kondigt directeur Alex J. eind 2019 een ‘strategisch plan’ aan om de ‘internationale werking prioritair te verstevigen’: ‘Voor het komende jaar voorziet de algemene directie een zestigtal dagen voor ontmoetingen, projectbezoeken, vergaderingen en vormingssessies in het buitenland’. Voor jonge vrijwilligers is het management minder gul: een jaar eerder waren de bouwkampen in de projectlanden stopgezet.
Door de coronapandemie was het even wachten vooraleer de directie haar reisambitie kon waarmaken, maar deze zomer was het zover: op 27 juni 2022 vertrekken de vijf leden van het management samen voor tien dagen op ‘veldbezoek’ naar Nigeria.
Loonkosten stijgen
De forse uitbreiding van het secretariaat gaat hand in hand met het ongeziene verloop van medewerkers. Volgens de officiële cijfers, zoals gerapporteerd in de jaarrekeningen, neemt of krijgt sinds 2020 elk jaar meer dan de helft van de medewerkers zijn ontslag.
Opvallend is dat de uitbreiding van het secretariaat in België zich niet vertaalt in een hoger aantal werknemers dat officieel in dienst is. Het aantal werknemers, uitgedrukt in voltijdsequivalenten (VTE), bleef ongeveer gelijk sinds het vertrek van oud-directeur Peeters.
De loonkosten daarentegen nemen wel fors toe. Die gingen van 2,4 miljoen euro naar 3,4 miljoen euro in 2021. Om er zeker van te zijn dat de loonstijging niet verklaard kan worden door de algemene indexering van de lonen in de sector, zijn alle lonen herberekend naar prijzen van 2021. De gemiddelde loonkosten per voltijdse werkkracht stegen van 68.000 euro tot 94.000 euro per jaar.
Maar dat is niet alles. De echte loonkosten liggen nog een stuk hoger dan de jaarrekeningen aangeven. We ontvingen interne financiële verslagen waaruit blijkt dat de totale ‘loonmassa’ in 2021 geen 3,4 maar 4,1 miljoen euro bedroeg.
Hoe komt het dat de uitbreiding van het Belgische secretariaat niet zichtbaar is in het aantal mensen dat Damiaanactie officieel in dienst heeft? En hoe valt het verschil tussen de loonkosten die naar buiten toe worden gerapporteerd en de ‘loonmassa’ in de interne rapporten te verklaren?
Businessschool
Een belangrijk gegeven is de komst van de werknemer-consultant. Ook al lijkt het op de website van Damiaanactie alsof die werknemers gewoon in dienst zijn, toch laten ze zich – anders dan gewone werknemers – op factuur betalen. Daardoor vallen hun vergoedingen buiten de officiële kostenpost ‘bezoldigingen’, mogelijk zelfs buiten de onofficiële interne ‘loonmassa’.
De nieuwe werkkrachten, onder wie de ‘externen’, hebben een heel ander profiel dan hun voorgangers, zo blijkt na analyse op de professionele netwerksite LinkedIn. Drie van de zes leden van het managementteam in de periode 2020-2022 kwamen rechtstreeks uit het bedrijfsleven en hadden nog nooit voor een Noord-Zuidorganisatie gewerkt.
Ook bij de nieuwe rekruten valt de businessachtergrond op. Op dit moment werken bij Damiaanactie zeker 7 personeelsleden die carrière maakten in het bedrijfsleven: voornamelijk directieleden, diensthoofden en consultants, meestal met een prestigieus businessschooldiploma op zak. Hun cv’s op LinkedIn vermelden – op één vrijwilliger bij Dokters van de Wereld na – geen enkele ervaring in de ontwikkelingssamenwerking.
Het valt ook op dat heel wat werknemers van Damiaanactie er nog een andere job op na houden. Zo zijn minstens 8 werknemers zelfstandig consultant of zaakvoerder van een eigen onderneming. Sommigen vestigden zich pas als zelfstandige op het moment van indiensttreding bij Damiaanactie.
Van een aantal werknemers valt moeilijk te begrijpen hoe ze hun job bij de ngo combineren met hun andere mandaten. De voormalige verantwoordelijke voor de vrijwilligerswerking combineerde die functie met die als zaakvoerder van vier bedrijven in de kunstmest- en bestrijdingsmiddelen en drie in het vastgoed, waaronder een investeringsfonds in Estland.
Een ander voorbeeld is de interim-hoofdboekhouder van Damiaanactie, die in maart 2022 aantrad. Die richtte afgelopen zomer in Luxemburg nog een start-up op in de ruimtevaarttechnologie. Net als bij een andere werknemer met freelanceactiviteiten staat Damiaanactie niet vermeld op zijn LinkedIn-profiel.
Inzage geweigerd
De komst van de consultants zit het reguliere personeel hoog. Op de laatste algemene vergadering van 26 november 2022 spreekt een personeelslid over een ‘dozijn externe consultants’. Het personeel vraagt of ‘het logisch is dat de consultants drie tot vijf keer meer betaald worden dan het personeel met een vast contract?’ Damiaanactie weigert inzage in de boekhouding en de facturen om die claim onderzoeken.
We konden wel de hand leggen op een e-mail van maart 2022 van de ex-boekhouder aan de raad van bestuur. Daarin wordt een tipje van de sluier gelicht. De boekhouder had kort tevoren ontslag genomen omdat Damiaanactie hem 500 euro loonopslag had geweigerd. ‘Ik vind dit al helemaal onbegrijpelijk omdat Damiaanactie al meer dan een jaar lang externe krachten betaalt tegen de zeer hoge kostprijs voor de werkgever van 20.000 euro per maand.’
Het door de ex-boekhouder genoemde bedrag komt overeen met een opmerking in een vertrouwelijk tussentijds kostenoverzicht van oktober 2021. De ‘interim volunteer work manager’ verdient die maand 18.900 euro.
Drie maanden voor de boekhouder was ook de juriste van Damiaanactie vertrokken. Met stille trom ditmaal. Toen daar vragen over kwamen aan de raad van bestuur, klonk het in een gelekte e-mail: ‘De beëindiging van het contract gebeurde in onderling akkoord en met wederzijdse waardering door middel van een overeenkomst die beide partijen verbindt tot geheimhouding.’ Op onze vraag hoeveel geld de organisatie betaald had in ruil voor de geheimhouding, kwam geen antwoord van Damiaanactie.
De fors gestegen personeelskosten en de tegenvallende campagneresultaten wegen op de reserves van de ngo. Ondanks een stijging van de ontvangen erfenissen (jaarlijks gemiddeld 38 procent hoger in 2019-2021 ten opzichte van de periode 2014-2018) en een aantal financiële meevallers, slaagt het nieuwe management er niet in om de organisatie uit te rode cijfers te halen.
Boekjaar 2022 maakt duidelijk hoe kwetsbaar de nieuwe kostenstructuur Damiaanactie heeft gemaakt. Want uit een berekening van de boekhouder van Damiaanactie van 11 november blijkt dat de erfenissen in 2022 1,5 miljoen euro lager zullen uitvallen dan begroot, en dat er door een gebrek aan vrijwilligers veel minder stiftjes verkocht zijn dan verhoopt. Bijgevolg gaat Damiaanactie met een verlies van 2,9 miljoen euro ongezien diep in het rood.
Bovendien vertonen zelfs de uitgaven aan de projecten in het buitenland een dalende trend, al blijkt dat niet eenduidig uit de cijfers op de kleurrijke website van Damiaanactie.
We ontdekten een boekhoudkundige ingreep die de situatie mooier voorstelt. Tot 2018 rapporteerde Damiaanactie enkel de uitgaven die gefinancierd werden via de Belgische vzw. Maar daarnaast beheert Damiaanactie ook projecten die rechtstreeks gesubsidieerd worden door Global Fund. Het geld uit dat fonds – door Bill Gates opgericht – komt voor 95 procent uit subsidies van overheden. Voor Damiaanactie gaat het om zeer grote bedragen, vaak enkele miljoenen per jaar – in 2018 zelfs om 3,9 miljoen euro. De subsidiestromen van Global Fund verschijnen daardoor niet in de jaarverslagen. Maar dat verandert in 2019. Vanaf dan bericht Damiaanactie over de geldstromen van Global Fund alsof het eigen uitgaven zijn. Daardoor lijkt het verkeerdelijk alsof Damiaanactie meer geld vrijmaakt voor projecten dan voorheen.
Projecten geschrapt
Het management van Damiaanactie krijgt het tij niet meteen gekeerd: ook in 2023 worden zware verliezen voorspeld. Om die te beperken tot 1,6 miljoen euro, moet er bezuinigd worden. Het management neemt zich voor om 534.000 euro te besparen op het personeel en ook om ‘de interim-managementcontracten van externen te beëindigen of te vervangen’.
De grootste besparingsinspanning moet echter komen van de gezondheidszorg in de projectlanden, want de directie besliste dat de projecten 975.000 euro moeten inleveren. We kregen een PowerPointpresentatie voor de algemene vergadering in handen, waarin de concrete impact op het terrein duidelijk wordt: 46 medewerkers in de projectlanden worden afgedankt, meerdere projecten worden stopgezet, de zorgpost in de Indiase stad Chennai moet zijn dienstwagen verkopen en Damiaanactie Nepal moet het nu stellen zonder ‘multidrugresistentetuberculose- en lepraspecialist’.
Wat betekent dat voor de tbc- of leprapatiënten? Jarenlang ging Damiaanactie er in campagnes prat op met een gift van 50 euro één mensenleven te kunnen redden. Als die logica klopt, zal de besparingsoperatie volgend jaar ten koste gaan van 19.500 mensenlevens.
Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos.
Damiaanactie reageert:
In het kader van deze reportage nodigden we de directie van Damiaanactie en personen die genoemd worden in het artikel uit voor een interview. Per e-mail werden ook 54 vragen ter verduidelijking opgestuurd. Damiaanactie wenste niet in te gaan op de concrete vragen, maar stuurde wel een reactie, die we hier integraal publiceren:
Damiaanactie wil lepra en tuberculose uit de wereld helpen. Die ziektes treffen wereldwijd vooral de kwetsbaarste bevolkingsgroepen. Wie ziek is, willen we genezen en een waardig leven bieden. Dat is waarom we bestaan. Alles wat we doen, moet bijdragen aan die missie. We zijn vandaag actief in 14 landen, goed voor een kwart miljoen genezen mensen per jaar en meer dan 15 000 medewerkers en vrijwilligers wereldwijd.
Vergeleken met begin jaren 2000, merken we in ons thuisland België een toename van acties voor goede doelen en verhoogde aandacht voor verschillende mondiale uitdagingen, een wijzigende invulling van zingeving en een terugval van het langdurende vrijwillig engagement. Damiaanactie ontsnapt niet aan de impact van die tendensen en zag de afgelopen jaren de inkomsten en het aantal actieve vrijwilligers dalen.
Vrijwilligers, medewerkers, directieleden en bestuurders wilden niet bij de pakken blijven zitten. Plannen voor hervormingen werden ontworpen en uitgevoerd. Met de beste bedoelingen, maar niet zonder discussie of onrust. Als gevolg van opeenvolgende hervormingen om zich aan te passen aan een veranderende wereld, kende Damiaanactie in België de afgelopen tien jaar een woelige periode.
Om het ongenoegen en bezorgdheden die leven grondig en snel aan te pakken, stelde nieuwe directeur van Damiaanactie Pascale Barnich in november 2022, twee maanden na haar eigen start, een crisismanager aan. Hij kreeg de specifieke opdracht om samen met een afvaardiging van de medewerkers het ongenoegen en de bezorgdheden in kaart te brengen en mogelijke oplossingen aan te reiken.
Bij publicatie van mogelijke aantijgingen door Knack / Ruben Brugnera, zal ook deze groep medewerkers in opdracht van Pascale Barnich en de Raad van Bestuur de mogelijke aantijgingen serieus nemen en zeer grondig onderzoeken.
Damiaanactie is van oordeel dat elke organisatie altijd baat heeft bij een grondige analyse en remediëring van wat mogelijk niet goed verloopt of verlopen is, uiteraard ook bij Damiaanactie. Wij wensen daarentegen niet mee te gaan in een opbod van foutieve en onvolledige informatie. Op basis van de aangeleverde suggestieve vragenlijst, is naar ons oordeel geen correcte reconstructie mogelijk. Damiaanactie betreurt dan ook de aanpak van Knack met onvolledige en gekleurde informatie.
