Wetenschapshistoricus Bert De Munck: ‘Het ene virusalarm na het andere, willen we dat?’

De kosten van de coronamaatregelen zijn veel groter dan de baten, meent wetenschapshistoricus Bert De Munck.

Welke tol heeft het coronavirus in ons land tot dusver geëist? Het hangt er maar van af hoe je het bekijkt, betoogt professor Bert De Munck (Universiteit Antwerpen) op Knack.be. Vandaag ligt onze focus vooral op het aantal individuele overlijdens. Maar hij vindt het verstandiger om te kijken naar het effect op de gemiddelde levensverwachting, en dat is zeer beperkt.

‘De focus op individuele overlijdens lijkt logisch,’ legt De Munck uit, ‘en die heeft ook positieve effecten gehad, zoals het zichtbaar maken van de meest kwetsbaren. Maar het zorgt er ook voor dat het beleid wordt gedreven door emoties. Wie een meer objectief perspectief probeert aan te brengen, wordt weggezet als moreel inferieur, vaak met de dooddoener dat er “een prijs wordt gekleefd op een mensenleven”. En dat stoort mij. Het is niet inhumaan om te zeggen dat je de winst in levensverwachting die je op korte termijn boekt dubbel terugbetaalt op de lange termijn, zoals sommige gezondheidseconomen nu doen. De hele welvaartsstaat is gebouwd op objectiverende cijfers. Die zijn juist nodig om te vermijden dat de solidariteit alleen gaat naar de kwetsbaren die ons emotioneel raken en in wie we onszelf herkennen. Het lijkt me bovendien gerechtvaardigd om te wijzen op de sociale, mentale en politieke prijs die we voor die dagen extra gemiddelde levensverwachting betalen.’

We redden vooral levens die nog weinig kwaliteitsvolle jaren in het vooruitzicht hadden, merkt u op. Die redenering impliceert dat zulke levens minder waard zijn.

bert De Munck: Dat is uiteraard niet wat ik wil zeggen. Maar we isoleren oudere mensen en perken hun levenskwaliteit in, zonder hen de mogelijkheid te geven om hierover zelf te beslissen. Die mogelijkheid heb je bijvoorbeeld wel als je als negentigjarige kanker hebt, en kunt kiezen of je nog aan chemotherapie wilt beginnen. Misschien verkiezen ouderen nu de isolatie boven de onzekerheid, dat kan. Maar daar staat tegenover dat veel ouderen intussen ook zelf overmand zijn door emoties. Door de voortdurende focus op de individuele sterfgevallen, is de angst bij veel mensen bijzonder groot geworden. De angst zou kleiner zijn als het vaker over de gemiddelde verloren levensverwachting ging.

U schrijft dat covid-19 vanuit historisch perspectief niet meer is dan een soort seizoensgriep. Maakt u hier geen denkfout? Zonder drastische maatregelen hadden we in België mogelijk 80.000 sterfgevallen gehad.

De Munck: Dat zou een denkfout zijn als deze lockdown het virus niet alleen vertraagt maar ook doet verdwijnen. Dat is niet het geval. We hebben het virus onder controle gehouden om de curve af te vlakken en onze ziekenhuizen niet te overbelasten. Dat was zeker geen gek idee. Maar of je daarmee de totale mortaliteit beïnvloedt is een heel andere vraag. Wij weten simpelweg niet hoeveel levens de lockdown heeft gered op de korte termijn, daar bestaan enkel simulaties voor. Bovendien raken er ondanks de lockdown nog altijd mensen besmet, en dat is ook normaal. Voor de immuniteit die we nu niet opbouwen, betalen we later de prijs – wellicht in het najaar al. Maar of dat dat tot een vermenigvuldiging van het aantal overlijdens zal leiden, durf ik te betwijfelen.

De gevolgen van lockdown op de nog langere termijn zijn al helemaal onbekend. Sommige virologen wijzen erop dat een overdreven focus op hygiëne en isolatie ons immuunsysteem net kan verzwakken. Mogelijk worden we dus kwetsbaarder voor soortgelijke virussen in de toekomst.

U vindt groepsimmuniteit geen gek idee?

De Munck: Mij lijkt de Zweedse aanpak de verstandigste. Samenscholingen van meer dan vijftig mensen zijn er verboden, en er wordt nauwlettend toegekeken op wat er in de woonzorgcentra gebeurt. Ze proberen dus de zwakkeren en meest kwetsbaren te beschermen, en tegelijk de groepsimmuniteit op te bouwen. Op lange termijn lijkt mij dat de beste optie en vooralsnog spreken de cijfers dat niet tegen. Van Zweden wordt nu gezegd dat het experimenteert en Russische roulette speelt met de bevolking. Mij lijkt het dat heel de wereld aan het experimenteren is, en dat Zweden de maatregelen beperkt tot wat evidence-based is. Voor veel maatregelen bestaat geen bewijs of ze effectief zijn. Denk aan de schoolsluitingen of mondmaskers. Daar bestaan net zo veel meningen over als er virologen zijn. En ze zijn vaak gebaseerd op modellen die niet getest zijn of zelfs niet door collega’s in een peerreview getoetst werden. De grote ommekeer in het Britse beleid was gebaseerd op een rapport van de epidemioloog Neil Ferguson, die bekendstaat voor zijn overdreven alarmisme en wiens modellen zeer omstreden zijn.

De grootste doemdenkers hier zijn vaak dezelfde mensen die voor kalmte en realisme pleiten als het gaat over klimaatopwarming.

De Munck: Dat is inderdaad wel ironisch. Klimaatwetenschappers hebben er lang over gedaan om tot een consensus te komen. Decennialang zijn ze uitgedaagd als het ging over de wetenschappelijkheid van hun modellen – en terecht. Maar blijkbaar is dat niet nodig als het gaat over virussen, terwijl de klimaatproblematiek objectief gezien veel bedreigender is. Ik kan dat verschil alleen maar verklaren vanuit subjectieve gevoelens. De hele crisis illustreert onze overdreven hang naar controle over ziekte en gezondheid. De wetenschap haakt daarop in met modellen die ons voorspiegelen dat een virus kan worden gecontroleerd en gestuurd, waardoor de wereld er weer wat voorspelbaarder gaat uitzien. Maar de werkelijkheid is veel complexer.

Of je kunt zeggen dat wij, met al onze drastische maatregelen, maximale voorzorgen nemen in afwachting van een vaccin. Als dat in de lente van volgend jaar beschikbaar is, spelen de overwegingen op langere termijn geen rol. Dan hebben we door een drastische aanpak wellicht duizenden levens gered.

De Munck: Dat is een gerechtvaardigde redenering, maar zelfs dan blijft het even legitiem om als individu een andere afweging te maken. Wil iedereen op hoge leeftijd een jaar aan levenskwaliteit inboeten in ruil voor een verlaagd risico op vroegtijdig overlijden? Wat als over twee jaar weer alarm wordt geslagen en de draaiboeken van vandaag worden bovengehaald? Ik vrees dat dit een straaatje zonder eind wordt.

Als gevolg van deze crisis zal er wellicht veel meer geld gaan naar de virologie. Prima, maar dat zal dan resulteren in de uitbouw van detectie- en monitoringsystemen, en dus ook in een hogere frequentie waarmee bedreigende virussen aangekondigd worden. Willen we leven in een samenleving waarin om de haverklap alarmen afgaan? En zullen we in zo’n samenleving nog de vrijheid hebben om ons te onttrekken aan de maatregelen die dat meebrengt?

Stel dat ik het belangrijk vind dat mijn kinderen een stevige resistentie opbouwen en dat ik dus verkies om ze wél met nieuwe virussen in contact te laten komen. Krijgen ze daar nog de kans toe, als bij elk virusalarm de scholen sluiten, mondmaskers worden verplicht en de winkels worden ontsmet? Ik zou er vrede mee hebben als ik niet gewaarschuwd zou worden telkens als er ergens een uitbraak dreigt. Maar de kans is reëel dat we naar een wereld gaan waarin die onbekommerdheid geen optie meer zal zijn. Ik zou daar op z’n minst een open debat over willen.