‘Wat wij kunnen leren van de IJslanders’

‘IJsland als gidsland, waarom niet?’ vraagt Nils Abbeloos van Vlinks zich af. Hij legt uit waarom het land ons aan het denken moet zetten over de Belgische en Europese politiek.

Ze staan derde in de World Happiness Report en prijken helemaal bovenaan in de Global Peace Index. Wat heeft IJsland toch dat wij niet hebben? Moeilijk te zeggen, maar het valt nog het best samen te vatten in ‘soeverein beleid, consequent handelen en vooral collectief bewustzijn’. Moeilijke, vage termen, maar laten we ze eens van naderbij bekijken.

Dat IJslanders hun soevereiniteit zeer hoog in het vaandel dragen is geen nieuws. Ze varen het liefst hun eigen koers en laten zich zelden of niet onder druk zetten door supranationale of mondiale machten. Eén van de eerste dingen die toeristen vandaag te zien krijgen bij het verlaten van vlieghaven Keflavik is een billboard met de boodschap “EU, Nei Takk” (EU, nee bedankt). Na de bankencrisis in 2008 werden in de meeste Europese landen de verantwoordelijken met een royale oprotpremie bedankt. In IJsland vlogen ze zonder pardon achter de tralies.

IJsland is ook lid van de NAVO maar heeft geen beroepsleger, enkel een kustwacht en een paar vliegtuigen. Ze nemen ook nooit deel aan oorlogen en stellen zich altijd neutraal op. Bij één van de laatste begrotingen blijkt dat slechts 0,26% van het budget naar militaire uitgaven gaat.

Directe democratie

Ook tegenover hun eigen regering en leiders zijn IJslanders bijzonder onafhankelijk. Het ontslag van hun premier vorige maand -afgedwongen door massaal protest omdat de man belastingen ontweken zou hebben- is daar een bekend en tekenend voorbeeld van. IJsland heeft een zeer directe democratie. Gemeentebesturen hebben betrekkelijk veel autonomie en kunnen beslissen over zaken als onderwijs, bestemmingsplannen en verkeer. Hun macht gaat zo ver dat bijvoorbeeld het stadsbestuur van Reykjavik in 2015 heeft beslist om als stad geen producten meer van Israël te kopen zolang Palestina bezet wordt.

De president heeft een ceremoniële functie en treedt vooral op als cultureel ambassadeur. Als hij de wetten van het parlement weigert te ondertekenen, moet er steeds een volksraadpleging gehouden worden. Wat de afgelopen decennia meermaals is gebeurd (en meerdere keren volgde een meerderheid de weigering van de president). Ook zetelende regeringspartijen worden genadeloos afgestraft en verdwijnen uit het pluche van de macht als de IJslanders van mening zijn dat het niet goed genoeg was. De verschillende financiële affaires hebben de 4 traditionele partijen gedecimeerd, vernederd en de weg vrijgemaakt voor wat waarschijnlijk een klinkende overwinning zal worden voor de Piratenpartij. Recente peilingen geven aan dat ze kunnen stranden rond de 30% (in één peiling zelfs 40%). Het programma van de IJslandse Piraten is verregaand progressief: een 35-urenwerkweek, verder doortrekken van de participatieve democratie met nog meer bevoegdheden voor de gemeenten, het basisinkomen invoeren en decriminalisering van alle drugs.

Zo ruw en driftig als hun voorouders waren, des te vredelievender en in zichzelf gekeerd zijn ze vandaag. Ondertussen prijkt IJsland wel als het veiligste land ter wereld op nummer 1 in de Global Peace Index. De criminaliteitscijfers zijn bijna te mooi om waar te zijn: IJsland heeft de derde laagste moordgraad ter wereld. Het gooien van eieren en skyr (een lokale kaas) tegen de ramen van het parlement Althing is zowat de meest geregistreerde misdaad. En er is blijkbaar ook wat overlast van enkele motorbendes (zowel Hells Angels als Outlaws hebben er een ‘chapter’) maar daar houdt het ook zo goed als mee op.

Ze hebben slechts capaciteit voor 121 gedetineerden (op een bevolking van meer dan 300.000 inwoners en waarvan 29 veroordeelde bankiers een cel innemen). De politie draagt geen vuurwapens met uitzondering van de Viking-eenheid, het IJslandse SWAT-team dat niet altijd veel om handen heeft.

Eén van de meest recente, agressieve wapenfeiten dateert van 2013 toen die Viking-eenheid noodgedwongen een losgeslagen idioot moest neerschieten toen die de politiediensten onder vuur bleef nemen. Het veroorzaakte heel wat opschudding en de Viking-eenheid heeft zich officieel moeten verontschuldigen voor het gebruikte geweld.

Collectief en harmonieus

Ook op maatschappelijk vlak blijkt dat het collectief, de harmonie van de samenleving en het beschermen van de eigenheid voorop staan. Deze combinatie maakt dat zij volgens het World Happiness Report tot de drie gelukkigste volkeren op deze planeet behoren. Dat collectivisme blijkt uit tal van sprekende voorbeelden. Het concertgebouw ‘Harpa’, waarvan de bouw gestart werd in 2006, leek niet af te raken toen in 2008 de financiële crisis in alle hevigheid losbarstte. Er werd beslist om noodfondsen aan te wenden om het gebouw toch te voltooien.

In 2011 trok de opening meer dan 100.000 mensen, wat in principe de hele hoofdstad betekent. Een waar volksfeest waardoor Harpa is uitgegroeid tot niet enkel een cultuurtempel, maar vooral een symbool van hoop voor de hele natie. Ook de protesten na het uitlekken van de Panama Papers waren een uiting van het collectief. Als in Reykjavik meer dan 50.000 mensen spontaan op straat komen, wil dat zeggen dat bijna elke bewoner die niet gekluisterd was aan de wieg, een zieken- of sterfbed of in het ziekenhuis aan het opereren was, zijn woonst of werkplek had verlaten om zijn ongenoegen te uiten.

In 2015 zette een meisje een foto van zichzelf met ontblote borsten op sociale media als reactie op een foto van een mannelijke vriend zonder T-shirt. Ze werd overladen met kritiek, maar de IJslanders namen het voor haar op en postten zelf massaal foto’s -zowel vrouwen als mannen- van zichzelf met ontblote bast of boezem. De hashtag #FreeTheNipple overspoelde Twitter en Instagram.

Die gendersolidariteit is heel normaal in IJsland. Volgens het Global Gender Report uit 2014 van het Wereld Economisch Forum is IJsland al zes jaren op rij het land waar gelijkheid tussen mannen en vrouwen het grootst is. Al in 1850 was IJsland het eerste land ter wereld waar vrouwen gelijke erfenisrechten kregen, in 1915 werd het stemrecht voor vrouwen ingevoerd en in 1975 werd een wet goedgekeurd voor gelijke lonen voor mannen en vrouwen. In 1980 verkozen ze de eerste vrouwelijke president Vigdis Finnbogadottir die extreem populair was en 3 termijnen uitdeed. Mannen en vrouwen hebben recht op hetzelfde verlof bij zwangerschap -vijf maanden per ouder- en nog 2 maanden die onderling verdeeld kunnen worden. De overheid betaalt tot 95% voor een kinderdagverblijf terug. De opvoeding van hun kinderen staat centraal, borstvoeding wordt als essentieel gezien en pas vijf weken na de geboorte geven ze het kind een naam omdat ze het gepast vinden de baby eerst beter te leren kennen. Holebirechten zijn er al jaren ingeburgerd. Niet in het minst dankzij Johanna Sigurdardottir die niet alleen de eerste vrouwelijke premier van IJsland was, maar ook de eerste openlijk lesbische regeringsleider.

Kerk, religie en taal

Hun bekommernissen om natuur en omgeving stammen uit een traditie. In 1913 vocht een activiste voor de bescherming van de Gullfosswaterval. Met succes, het natuurwonder is nog steeds ongerept (buiten die ene cafetaria en enkele toiletten) en in al zijn glorie te bewonderen. Tot vandaag proberen ze al hun natuurlijke rijkdommen te beschermen. Dankzij de vulkanische activiteit halen ze ondertussen al meer dan 50% uit geothermische energie, wordt de import van brandstof jaar na jaar afgebouwd en streven ze actief om de volgende jaren te komen tot 100% duurzame energie.

Die verbondenheid met de natuur zorgt ook voor een kentering op religieus vlak: de christelijke geloofstradities met het evangelisch lutheranisme als officiële staatsgodsdienst worden verlaten ten voordele van onder meer het Asatru-geloof (een genootschap dat Oudnoorse mythologie omarmt) en andere vormen van paganisme. Het wordt in elke toeristische gids aangehaald als een vermeend feit, IJslanders geloven in elfjes. Het is vooral een teken aan de wand dat zij hun vertrouwen in de huidige kerkelijke instellingen kwijt zijn en terugkeren naar hun roots, naar de mystiek, naar de natuur.

Wat zeker niet onvermeld mag blijven is hoe IJslanders hun taal koesteren. Het IJslands verschilt in wezen amper van het Oudnoors, de taal van hun voorouders. Ze kunnen bijgevolg de saga’s -1000 jaar geleden geschreven- zonder al te veel moeite lezen. De tweede taal is Engels en als derde taal wordt er Deens onderwezen. Voor elke nieuwigheid verzinnen ze een nieuw IJslands woord, hiervoor bestaat een speciale commissie die voorstellen formuleert. Op verschillende radiozenders wordt er ook dagelijks gediscussieerd en gefilosofeerd over de taal tijdens speciale uitzendingen en praatprogramma’s. Ze beseffen als geen ander dat de taal een hoeksteen is van cultuur en hen verbindt als gemeenschap. Misschien is het daarom ook geen toeval dat IJsland het grootste aantal schrijvers onder zijn bevolking telt.

Als internationaal erkende monitors en instellingen IJsland als veiligste land met de gelukkigste bevolking met absolute gelijkheid voor mannen en vrouwen aanduidt, kunnen we gerust stellen dat het een gidsland is. Of toch op zijn minst een land dat ons aan het denken zet over de Belgische en Europese politiek. Hoeft België echt die oorlogsvliegtuigen aan te kopen om lid te kunnen blijven van de NAVO? Moeten we überhaupt wel lid blijven? Is het mogelijk om toch een actief lid te zijn van de internationale gemeenschap zonder daarom akkoord te gaan met elke nieuwe opgelegde maatregel van buitenaf? Zover bewijst IJsland dat het kan. Op het vlak van gelijke rechten, duurzame energie, soevereiniteit en harmonieuze gemeenschapsvorming kunnen veel Europese landen en regio’s in ieder geval zeker nog iets leren van de IJslanders.