Wat we weten over seksuele fantasieën: ‘Bij vrouwen gaat het vaker over plezier krijgen’

Bijna iedereen koestert erotische fantasieën, maar slechts weinigen praten erover. ‘Terwijl het net goed is voor je zelfvertrouwen als je je seksuele fantasie kunt uitspreken of beleven.’

In 1973 schokte de Amerikaanse feministische auteur Nancy Friday de buitenwereld met My Secret Garden, een onthullend boek over vrouwelijke seksuele fantasieën. Tot dan gold wijdverbreid het idee dat vrouwen geen lustfantasieën hebben. Uit de door Friday opgetekende verhalen bleek dat vrouwen evenzeer als mannen dagdromen over masturbatie en seks – en heus niet alleen over seks met hun eigen man in hun eigen bed. In de verbeelding van de vrouwen voerden overspel, groepsseks, lesbische seks, seks met dieren en allerhande ‘verkrachtingsfantasieën’ de boventoon.

Verkrachtingsfantasie is een wat ongelukkig gekozen term.

My Secret Garden werd een instant bestseller, maar de goegemeente vond het boek stuitend. En Friday, die de pionier van de vrouwelijke porno werd genoemd, kreeg ook in eigen feministische kringen de wind van voren omdat ze dus vooral porno zou hebben geschreven, en te weinig aandacht had besteed aan de seksuele onderdrukking van vrouwen door mannen.

Ook vandaag nog rust er een taboe op erotische fantasieën, bij mannen én vrouwen. Die aanname is in elk geval het vertrekpunt voor het project Yes, Please! van Stichting Nieuwe Helden, een collectief van kunstenaars die zich toeleggen op ‘kunstprojecten voor de publieke ruimte, om ontmoeting te veroorzaken’. Yes, Please! is een zoektocht naar erotische fantasieën met als doel een gesprek op gang te brengen, legt Lucas De Man, de gedreven artistieke leider van Stichting Nieuwe Helden en dit jaar gastcurator van Theater Aan Zee (TAZ), uit. ‘Ik las het boek van Nancy Friday op mijn vijftiende en ik vond het zo mooi. Ooit ga ik daar iets mee doen, dacht ik toen.’

Ruim anderhalf jaar geleden kreeg dat voornemen vaste vorm. De Man en zijn Stichting gingen op zoek naar wat er sinds Friday over het onderwerp in de wetenschappelijke literatuur is verschenen. Dat viel nogal tegen, vonden ze. ‘Erotische fantasie is een onderbelicht thema in de seksuologie en de sociale wetenschappen. En de onderzoeken die zijn gevoerd, zijn vaak gericht op pathologie, op dingen die misgaan. Wat me tegelijk opviel, ook in mijn omgeving, is dat het nog altijd not done is om je seksuele fantasie met je partner of met anderen te delen’, vertelt Lucas De Man. Paradoxaal, vindt hij. ‘Aan de ene kant leven we in tijden van groeiende preutsheid en angst, een ongewenst neveneffect van de #MeToo-beweging – een beweging waar ik, voor de goede orde, achter sta. Aan de andere kant is er de toenemende pornoficatie van de samenleving: seks is overal.’ Ergens tussen die uitersten, denkt De Man, situeren zich de seksuele verbeelding en het lustdromen. ‘Die middenweg, dacht ik, de weg van de fantasie, die moeten we vieren. Vandaar de titel: Yes, Please!‘

Van 16 tot 77

De Man en zijn kompanen besloten zelf mensen te interviewen in de stijl van Friday. ‘Gewone mensen, vrouwen én mannen ditmaal, van alle leeftijden, over hun erotische fantasieën.’ Daartoe gebruikten ze een tot opnamestudio omgebouwde caravan, waarmee ze een jaar lang halt hielden op pleinen, festivals en beurzen allerhande. Een jaar later zijn 180 mensen geïnterviewd (‘de jongste 16, de oudste 77’) en het project loopt nog. In maart volgend jaar komen er ook een boek en een tentoonstelling. En op het Theater Aan Zee-festival zullen binnenkort in een aantal ‘live talkshows’ naast een centrale gast – onder anderen auteur Simon(e) Van Saarloos en acteurs Peter Van den Eede en Warre Borgmans staan op het programma – ook mensen uit het publiek worden uitgenodigd om op het podium hun erotische zielenroerselen te delen.

‘We willen mensen prikkelen en duidelijk maken dat die fantasieën deel uitmaken van wie ze zijn’, zegt Lucas De Man. ‘Onderzoek toont aan dat 25 procent van de mensen zich schaamt voor zijn fantasieën en dat slechts 20 procent er met iemand over durft te praten. Dat leidt tot zelfontkenning en frustratie. Je seksuele fantasieën kunnen uitspreken of beleven helpt om je zelfverzekerder te voelen, niet alleen in bed maar ook daarbuiten, want dat deel van jou mag dan ook gewoon bestaan. Voor ons heeft dit project rond erotische fantasieën daarom meer met identiteit dan met seksualiteit te maken.’

Seks met een dolfijn

Het laatste grootschalige onderzoek naar erotische fantasieën is van de Amerikaanse sociaal psycholoog Justin Lehmiller, die de resultaten verwerkte in zijn boek Tell Me What You Want (2018) . Lehmiller bevroeg 4175 Amerikanen over hun seksuele fantasieën. De zeven meest voorkomende fantasieën bij Amerikaanse mannen en vrouwen zijn, volgens Lehmiller, op 1 seks met meerdere partners (denk aan trioseks, orgieën, gangbangs), op 2 BDSM (een afkorting van bondage & discipline, sadisme & masochisme), en op 3 de gewone seksroutine omgooien (nieuwe standjes uitproberen, bijvoorbeeld). Op nummer 4 staan taboedoorbrekende seksuele handelingen, zoals seks op een openbare plaats. Maar op nummer 5 staat dan weer ‘betekenisvolle seks’, passie, romantiek en echte intimiteit beleven. Op 6 vind je de niet-monogame relaties, lees swingen, polyamorie, overspel of een open relatie, en op 7 homo-erotische fantasieën over seks met mensen van hetzelfde geslacht.

Lehmiller vroeg de deelnemers aan zijn onderzoek ook naar hun inspiratiebronnen. Waar komen de beelden en verhalen die mensen opwinden vandaan? De meeste respondenten gaven aan dat hun erotische fantasie het product van hun verbeelding was. Anderen haalden hun inspiratie uit pornografisch materiaal, uit films en boeken of uit eerdere seksuele ervaringen.

Maar hoewel de meeste fantasieën zeker in de zeven categorieën van Justin Lehmiller onder te brengen zijn, is Lucas De Man toch vooral onder de indruk van ‘de totale diversiteit’ van het materiaal dat hij met Yes, Please! in de interviewcaravan heeft verzameld. ‘Zo is gedomineerd of overrompeld worden een veel voorkomende fantasie, zeker bij vrouwen. Maar als je vijf vrouwen daarover laat vertellen, krijg je vijf totaal verschillende verhalen. We hebben ook een supermooi verhaal van een meisje dat fantaseert over vrijen met een dolfijn. Maar daarnaast is er een man die fantaseert dat hij allemaal mensen vermoordt, vervolgens zelf wordt vermoord en opgaat in het universum.’

Trioseks mag dan tot de verbeelding spreken, in het echt is het vaak een zootje.

Aangezien het om fantasie en niet om echte seksuele handelingen gaat (‘In je fantasie kan en mag alles’), besloten De Man en de andere interviewers van Stichting Nieuwe Helden geen morele verbodsborden te plaatsen, hoewel ze na sommige gesprekken geschokt achterbleven.

Uit de kindertijd

Over hoe relevant seksuele fantasieën zijn en welk belang eraan moet worden gehecht, bestaat allerminst consensus onder seksuologen, psychologen en sociologen. In tegenstelling tot sommige collega-psychologen en seksuologen vindt hoogleraar klinische psychologie (ULB) en psychoanalytica Ariane Bazan erotische fantasieën zeer bruikbaar. In haar praktijk heeft ze er dan ook veel aandacht voor. ‘Als mensen er niet spontaan over beginnen, probeer ik er voorzichtig naar te polsen. Ik weet dat het controversieel is, maar die fantasieën vormen voor mij een sleutel tot de psyche van mijn patiënten. Vaak verzeilen ze net door hun fantasieën in een staat van ontreddering. Ik vraag dus of ze fantasieën hebben en zo ja, welke.’

De psychoanalyse, legt Bazan uit, onderscheidt twee assen waarop je de meeste seksuele fantasieën kunt situeren: exhibitionisme versus voyeurisme, en sadisme versus masochisme. Onder hogergenoemde assen liggen, aldus Bazan, allerlei seksuele fantasieën van steeds extremere ‘ontmenselijking’. Het gaan dan, legt ze uit, om fantasieën over verkrachting, incest, bestialiteiten, of om fantasieën die te maken hebben met vuiligheid en uitwerpselen.

Bazan wil met haar indeling van erotische fantasieën zeker geen waardeoordeel vellen over mensen, temeer omdat iemands fantasieën allerminst een voorspeller blijken van daadwerkelijk grensoverschrijdend gedrag. ‘Wel integendeel, de verhouding kan ook omgekeerd evenredig zijn, omdat die fantasieën toch een soort uitlaatklep vormen.’

Volgens Bazan is er wetenschappelijk nauwelijks iets bekend over waar seksuele fantasieën vandaan komen, maar vanuit haar psychoanalytische en, zoals ze zelf benadrukt, omstreden denkkader lijkt het haar logisch dat veel fantasieën uit onze vroege kindertijd stammen. ‘In tegenstelling tot zelfs de ons nauwst verwante diersoorten zijn wij als mensen na onze geboorte lange tijd afhankelijk van anderen voor zelfs de meest basale zaken. Als je er even bij stilstaat, is dat best vernederend. Ontwikkelingspsychologen zeggen dat een kind geen vernedering voelt, maar ik denk van wel. Daar komen wellicht die regelmatig voorkomende luier- en babyfantasieën vandaan. Mannen die fantaseren over de borst krijgen bijvoorbeeld, of over gewassen en verschoond worden, proberen zo als het ware van die traumatische ervaring uit het begin van hun leven te genezen, door de situatie opnieuw te beleven, in hun fantasie of in het echte leven, maar dan met de mogelijkheid om de dingen actief te controleren en naar hun hand te zetten.’

Seksrobot

Volgens professor Paul Enzlin (KU Leuven), hoofd van het Interfacultair Instituut voor Familiale en Seksuologische Wetenschappen, ligt de ‘hoogconjunctuur’ van het onderzoek naar seksuele fantasieën alweer een tijdje achter ons. In de nasleep van de seksuele revolutie in de jaren 1960 kwam er veel belangstelling voor het thema, vertelt Enzlin. ‘We gingen van een tijd waarin niets mocht naar een tijd waarin alles moet’, legt hij uit. In die overgangsperiode ontstond er grote belangstelling voor het brede scala van erotische fantasieën, voorkeuren en handelingen die tot dan het daglicht niet mochten zien. Intussen, aldus de professor, heeft de focus van het meeste onderzoek zich verplaatst naar thema’s als seksueel verlangen en gendergerelateerde onderwerpen, ‘al wordt er in tegenstelling tot wat je op basis van de krantenkoppen zou kunnen denken niet zo heel veel onderzocht in de seksuologische wetenschap.’

Toch is het ook weer niet zo dat de seksuologie helemaal klaar is met het onderwerp, zegt Enzlin. ‘Denk aan de ruimere beschikbaarheid van pornografie of de introductie van seksrobots. Dat zal ongetwijfeld een invloed hebben op de seksuele fantasieën die mensen ontwikkelen. Het is dus zeker het onderzoeken waard.’

Hoewel de erotische fantasieën van mannen en vrouwen volgens enquêtes tot op grote hoogte gelijk lopen, blijken er ook verschillen te zijn, en die sporen vaak met cultuurmaatschappelijke stereotypen over mannen en vrouwen, zegt Paul Enzlin. ‘Mannen fantaseren meer over de seksuele handeling zelf, denk aan meer standjes en meer partners, vrouwen over de relationele context en de rol die ze daarin spelen, zoals het verlegen meisje of het slachtoffer. Bij vrouwen gaan de fantasieën ook vaker over plezier krijgen dan over plezier geven.’

In de knoop

Een vaak gehoorde bewering is dat veel vrouwen verkrachtingsfantasieën koesteren. Ook op de website van Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid, staat het met zoveel woorden. Die bewering doet bij sommige seksuologen de wenkbrauwen fronsen. ‘Maar heel weinig vrouwen fantaseren over pijn, angst, paniek of een jarenlang trauma’, zegt seksuoloog Alexander Witpas, bij het brede publiek bekend van het VTM-programma Blind getrouwd. ‘Verkrachtingsfantasie is een wat ongelukkig gekozen term. Het gaat in de regel niet over verkrachting, maar over seksuele spanning, de controle verliezen, en situaties waarin iemand zich zo onweerstaanbaar tot jou aangetrokken voelt dat hij of zij zichzelf verliest. Met een echte verkrachting heeft het allemaal weinig te maken.’

Over het algemeen vindt Witpas onderzoek naar erotische fantasieën niet zo bijster interessant en wetenschappelijk ook weinig solide. ‘Aangezien je mensen niet kunt dwingen aan enquêtes mee te werken, krijg je nooit een representatieve steekproef bij elkaar waarmee je uitspraken kunt doen over de hele bevolking. Om maar iets te zeggen: religieuze mensen zullen minder geneigd zijn om zulke vragenlijsten in te vullen, net als mensen met negatieve seksuele ervaringen. Je weet nooit wat je precies in handen krijgt of hoe waarheidsgetrouw de antwoorden zijn.’

Feit is ook, zegt Witpas, dat veel mensen nooit echt over hun erotische fantasieën hebben nagedacht en dat misschien pas beginnen te doen als zo’n enquête in hun mailbox terechtkomt. Het is dan ook onduidelijk of de genoemde fantasieën ook maar enige rol van betekenis spelen in het (seksuele) leven van die mensen. ‘Met alle sympathie voor een project als Yes, Please!, maar we doen toch ook geen onderzoek naar fantasieën over het ouderschap of over werk? Waarom krijgen seksuele fantasieën dan zo’n aparte, mythische status?’

Natuurlijk ziet ook Witpas in zijn spreekkamer dat sommige mensen wel degelijk in de knoop zitten met hun seksuele fantasieën, zeker als die vallen buiten wat sociaal aanvaard is. Maar bij de meeste mensen, zegt hij, staan erotische fantasieën, als ze die al hebben, relatief los van hun echte seksualiteitsbeleving en hebben ze er weinig invloed op. ‘Het is zoals fantaseren dat je zo rijk bent als Bill Gates zich verhoudt tot je dagelijkse werk.’

Erotische fantasieën kunnen prettig of opwindend zijn, maar niet iedereen wil ze daarom in praktijk brengen. Veel mensen genieten juist extra van hun lustdromen doordat ze weten dat ze nooit zullen uitkomen. Bij wie ze toch uitvoert, kan het weleens tegenvallen, waarschuwen deskundigen. Trioseks mag dan tot de verbeelding spreken, in het echt is het vaak een zootje, schrijft Justin Lehmiller op zijn website.

Of mensen hun erotische dromen moeten delen met hun partner, is een hoogst persoonlijke afweging. Er bestaan geen voorschriften voor, aldus professor Enzlin. ‘Wie dat doet, stelt zich extreem kwetsbaar op. Als je partner de fantasie dan van tafel veegt, kan dat heel veel pijn doen.’

Ook geven nogal wat mensen in enquêtes aan over iemand anders te fantaseren wanneer ze met hun partner de liefde bedrijven. Het laat zich raden dat het nare gevolgen voor een relatie kan hebben om die fantasie te delen. ‘Fantaseren over George Clooney, tot daaraan toe. Maar zodra de persoon over wie wordt gefantaseerd dichterbij komt, kan het knap lastig worden’, zegt Enzlin.

Toch kan het bevrijdend zijn om angst en schaamte overboord te gooien, vindt Lucas De Man. ‘Wij willen met ons project een eresaluut brengen aan de erotische verbeelding. Fantaseren vormt de kern van de menselijke seksualiteit, en fantasieën zijn van belang voor je ontwikkeling als mens. En het grappige is: als wij aan mensen vragen wat die fantasie met hen doet en welk moment hun het meest voldoening geeft, dan is dat bijna nooit iets seksueels. Wel het gevoel van vrijheid en gewoon zichzelf mogen zijn, al is het maar voor even in hun fantasie.’