Wat is fentanyl en waarom is iedereen zo ongerust?

Vorig jaar stierven naar schatting 70.000 Amerikanen na een overdosis fentanyl. Ook in ons land is de extreem zware pijnstiller aan een dodelijke opmars bezig. Enkele vragen voor u beantwoord.

Als het in België over de war on drugs gaat, is het onderwerp meestal cocaïne. Maar ondertussen is fentanyl veel schadelijker én dodelijker. Toch haalt die legale, maar zeer verslavende pijnstiller, minder vaak de media.

In december vertelde minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) tijdens een interview aan Knack dat fentanyl al het leven kostte aan tienduizenden Amerikanen. ‘Bij mijn bezoek aan de VS vertelde een drugsexpert over een feestje in Colorado waar twaalf doden vielen door fentanyl. Eén nacht, één feestje en zo veel doden! Je zou van minder ongerust worden. We moeten absoluut voorkomen dat die drug doorbreekt in Europa.’

De verhalen over fentanyl zijn eindeloos en angstaanjagend. Twintig jaar geleden gijzelden Tsjetsjeense terroristen meer dan 800 bezoekers in het Doebrovka-theater in Moskou. De Russische autoriteiten maakten een brutaal einde aan de actie door een giftig gas in het ventilatiesysteem te jagen. 131 mensen stierven. De precieze oorzaak van het drama is nooit officieel opgehelderd. Maar volgens sommige westerse experts spoten de Russen een gas op basis van fentanyl in de zaal.

Wat is fentanyl precies?

Fentanyl is een morfinometicum, een stof met een werking die vergelijkbaar is met morfine, maar tot honderd keer sterker. In de geneeskunde wordt fentanyl gebruikt als een zeer krachtige pijnstiller tijdens of vlak na operaties, maar ook bij sterke acute pijn, zoals kankerpijn.

Het werd in 1960 uitgevonden of gesynthetiseerd door dokter Paul Janssen, de oprichter van Janssen Pharmaceutica. Fentanyl wordt meestal gebruikt in de vorm van pleisters. Bij langdurig gebruik kan het zeer verslavend zijn, volgens sommigen zelfs verslavender dan heroïne.

De pijnstiller is zo krachtig dat zelfs fysiek contact kan volstaan om in een coma te belanden en te sterven – vandaar ook het incident met de Amerikaanse agente Courtney Bannick. Tijdens een drugscontrole kreeg ze de fentanyl binnen en verlamde ze meteen.

De Belgische douane is zich bewust van het gevaar, vertelt Francis Adyns van de FOD Financiën. ‘Vorige maand namen douaniers een kleine hoeveelheid fentanyl in beslag. Wij hebben onze mensen meteen uitgerust met een spray. Die moeten ze als antistof gebruiken als ze zouden meemaken wat die Amerikaanse agente overkwam.’

In die spray zit naloxon, een snelwerkende antistof die fentanyl of andere opiaten wegduwt van de receptor en de werking ervan meteen blokkeert. Wie een overdosis nam, zal meteen ‘ontwaken’. Naloxon werkt niet lang, maar lang genoeg om medische hulp in te roepen. Experts pleiten ervoor om politiediensten en zorgpersoneel in de verslavingssector die spray te geven.

Wat is er aan de hand in de VS?

Honderdduizenden Amerikanen zijn verslaafd aan fentanyl, er wordt gesproken van een epidemie. Lisa Marie Presley, de onlangs overleden dochter van Elvis, was lange tijd verslaafd aan opioïden. Popster Prince stierf in 2018 na een overdosis fentanyl. Door overdosissen wordt in de VS elk jaar een stad ter grootte van Oostende – zowat 71.000 mensen – van de kaart geveegd.

De Amerikaanse epidemie is het gevolg van een te ruim of te liberaal voorschrijfgedrag door artsen, zegt dokter Hendrik Peuskens, verslavingsexpert van de KU Leuven en als psychiater verbonden aan het zorgcentrum Alexianen in Tienen, waar alle vormen van verslavingen behandeld worden.

Lees verder onder deze teaser.

‘Mensen met acute pijn of mensen in een palliatieve situatie hebben recht op gepaste, zo nodig sterke pijnstillers. Daarover is iedereen het eens. Maar sinds de jaren tachtig en negentig groeide het geloof in die krachtige pijnstillers enorm. Ze werden toen ook gebruikt voor de langdurige behandeling van mensen met chronische pijn die niet in hun laatste levensfase zitten. Men rekende op de veiligheid van het voorschrift en het overleg met de behandelende geneesheer.’

Het gevolg? ‘In de Verenigde Staten veranderde het voorschrijfgedrag. Ook enkele farmaceutische firma’s gingen inzetten op de groeiende markt van die middelen en commerciële belangen kregen soms voorrang op medische. Al snel zaten dergelijke pijnstillers in de huisapotheek van een doorsnee Amerikaans gezin. Ze waren dus beschikbaar voor gebruik op eigen initiatief. En ook jongeren konden er mee experimenteren.’

Toen Amerikaanse artsen opnieuw terughoudender gingen voorschrijven, keerden grote groepen mensen zich naar de illegale drugsmarkt. Waar ze eerst op zoek waren naar heroïne, zochten ze nu ook synthetische varianten zoals fentanyl op de zware markt. Fentanyl is nog altijd een legaal geneesmiddel, maar het gebruik ervan is volledig uit de hand gelopen in de VS. Amerikanen roken en injecteren de pijnstiller of vermengen hem met heroïne.