Waarom we zo bang zijn om te versoepelen: ‘Nul risico bestaat niet’

Als alles volgens plan verloopt, moeten in mei de meeste 65-plussers en risicogroepen gevaccineerd zijn. Mogen we al dromen van een zomer zonder veel beperkende maatregelen? ‘Als deze epidemie onder controle is, moet je durven loslaten.’

Het vervelende nieuws eerst. Volgens de meest recente statistische modellen van de expertengroep GEMS staan we voor een periode waarin het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames opnieuw zal stijgen. Boosdoener zijn vooral de nieuwe varianten. Of die de komende weken voor een derde golf zullen zorgen, hangt ook af van de vraag hoeveel besmettelijker die varianten zijn. Zijn ze 60 tot 70 procent besmettelijker, zoals sommige experts vrezen, dan is die derde golf zelfs met handhaving van de huidige maatregelen onvermijdelijk. Het verklaart waarom alleen al het woord ‘versoepeling’ die experts doet huiveren. Uitzicht op versoepelingen is er volgens de modellen op z’n vroegst vanaf april.

Maar er is ook wat hoopgevender nieuws. De lente komt eraan, en samen met die lente zou ook de vaccinatiecampagne wat licht in de duisternis moeten brengen. Zo start volgende maand de eerste echt grootschalige operatie: de vaccinatie van de 65-plussers, samen goed voor twee miljoen Belgen. Helaas, een blitzstart wordt het niet. Voor de maand maart staan er wekelijks tweemaal 58.750 prikken met het Pfizer-Biontechvaccin gepland. Daarnaast zouden er ook nog een goeie 9000 mensen ingeënt worden met het Modernavaccin. Het plan om de 65-plussers al in mei volledig te hebben gevaccineerd, lijkt in dat tempo een verre droom. Maar beterschap is in zicht. In april wordt mogelijk het vaccin van Johnson & Johnson verdeeld. Ons land heeft van dat vaccin, waarvan één prik zou moeten volstaan, 5 miljoen dosissen besteld. ‘Als blijkt dat het vaccin ook geschikt is voor 65-plussers, zou dat een enorme tempoversnelling betekenen’, zegt Joris Moonens van het Vlaamse Agentschap Zorg en Gezondheid. ‘Tegelijk bestaat nog de kans dat het vaccin van AstraZeneca (waarvan ons land 7,5 miljoen dosissen bestelde, nvdr) alsnog werkzaam genoeg wordt bevonden voor 65-plussers. Ook dat zou natuurlijk voor een grote versnelling zorgen.’

1920 prikjes per dag

Als we in april ook over die vaccins kunnen beschikken, kan het inderdaad snel gaan. Alleen al in Vlaanderen zijn er 95 vaccinatiecentra. In theorie, zo berekende Moonens op verzoek van Knack, zou elk centrum 1920 prikjes per dag moeten kunnen zetten. Dat zou betekenen dat er in totaal dagelijks meer dan 182.000 vaccins kunnen worden toegediend. Een illusoir cijfer, al was het maar omdat het ervan uitgaat dat er straks 24 uur per dag wordt gevaccineerd. Maar het maakt wel duidelijk dat we heel snel het moment kunnen bereiken waarop misschien wel het belangrijkste hoofdstuk in het vaccinatieverhaal achter ons ligt.

Hoe kapitaal de bescherming van de 65-plussers is, blijkt glashelder uit de cijfers. Volgens Sciensano zijn er in ons land sinds maart vorig jaar al bijna 22.000 mensen aan de gevolgen van een besmetting met het coronavirus gestorven. In ongeveer 93 procent van de gevallen ging het om een 65-plusser. Dezelfde leeftijdscategorie vormt ook de grote meerderheid als het gaat over ziekenhuisopnames, al zijn de cijfers hier minder uitgesproken. Tijdens de eerste week van november, toen het zorgsysteem even aan de rand van de instorting balanceerde, was 74 procent van de mensen die opgenomen werden zestig jaar of ouder. Omgekeerd lijken jongeren, hoewel niet minder vaak besmet, slechts zelden zwaar onder covid-19 te lijden. Zo was het aantal min 19-jarigen dat in die eerste week van november in het ziekenhuis werd opgenomen goed voor 1,6 procent van het totaal. De kans dat kinderen of jongeren aan een besmetting sterven is tot dusver uiterst klein gebleken. Sinds het begin van de pandemie zijn er 8 min 25-jarigen aan het coronavirus overleden.

Mensen die als gevolg van een besmetting in het ziekenhuis belanden, zijn meestal oud. Als ze jonger zijn, kampen ze in veel gevallen met een of meerdere onderliggende aandoeningen. 41 procent van de mensen die vanwege covid-19 in het ziekenhuis opgenomen werden, had een te hoge bloeddruk. 34 procent leed aan cardiovasculaire aandoeningen. 23,5 procent aan diabetes. Meer dan 11 procent kreeg het label ‘obesitas’.

Het plan is om ook die groepen nog voor eind mei allemaal te vaccineren. Als de vaccins tijdig worden geleverd, zouden verreweg de meeste kwetsbare Belgen nog voor het begin van de zomer tegen covid-19 gewapend moeten zijn.

Over de doeltreffendheid van dat wapen kwamen tot dusver trouwens vooral positieve berichten. Het aantal ziekenhuisopnames van rusthuisbewoners is, sinds de start van de vaccinatiecampagne in de woonzorgcentra, al meer dan gehalveerd. In Israël, waar de grote meerderheid van de zestigplussers inmiddels al is gevaccineerd, worden er vandaag meer jongeren dan ouderen in het ziekenhuis opgenomen.

Risicopatiënten

Het brengt ons bij twee wezenlijke vragen. Is het verantwoord om het gewone leven weer te hervatten als de meeste kwetsbaren zijn gevaccineerd? Of is het, omgekeerd, verantwoord om dat leven op dat ogenblik níét te hervatten?

Een aantal experts pleitten vorige week voor voorzichtigheid. ‘Als de 65-plussers en de risicogroepen gevaccineerd zijn,’ vertelde GEMS-voorzitter Erika Vlieghe aan Het Laatste Nieuws, ‘zal de druk op de ziekenhuizen afnemen. Zij zijn het meest kwetsbaar om ziek te worden, en daarom krijgen ze ook voorrang. Maar er zijn ook veertigers, vijftigers en zestigers die officieel niet geboekstaafd staan als risicopatiënten maar het wel zijn.’

In een kort gesprek met Knack verduidelijkt ze dat standpunt. ‘We spreken over risicopatiënten omdat ze meer risico lopen dan iemand anders om ernstig ziek te worden. Maar er zijn ook mensen die niet tot dat profiel behoren, en toch ernstig ziek worden.’

Dat punt wordt ook gemaakt door Eva Van Braeckel, longarts in het UZ Gent. ‘Wij hebben hier nogal wat jonge actieve mensen opgenomen die zichzelf niet als risicopatiënt zagen, maar het in feite wel waren. In veel gevallen ging het over mensen met obesitas. Het is de bedoeling om mensen met gevaarlijk overgewicht straks prioritair te vaccineren, maar je moet ervan uitgaan dat een deel door de mazen van het net zal glippen. Risicopatiënten worden opgespoord via het globaal medisch dossier bij de huisarts. Dat dossier vermeldt, als je obees bent, je BMI. Daarom is het belangrijk dat elke Belg een dossier heeft – ook jonge mensen met enkel overgewicht.’

Volgens dokter Van Braeckel is het vandaag nog niet mogelijk om te bepalen of verregaande versoepelingen mogelijk zijn op het ogenblik dat de meeste kwetsbare mensen gevaccineerd zijn. ‘Daarvoor zitten we nog met te veel onzekerheden. Ik ben hoopvol, maar we weten nog niet zeker in welke mate mensen die gevaccineerd zijn nog voor transmissie kunnen zorgen. Bovendien zitten we met de nieuwe varianten. Het is nog onduidelijk hoeveel besmettelijker die zijn en of ze al dan niet gevaarlijker zijn.’

Volgens Vlieghe komen er, wat dat laatste betreft, ook wel zorgwekkende signalen uit Israël. ‘De meeste zestigplussers zijn daar al gevaccineerd’, zegt ze. ‘Dat resulteert in minder ernstige gevallen en minder ziekenhuisopnames. Tegelijk zie je dat de derde golf zich gewoon doorzet bij min zestigers.’

Verschillende Israëlische bronnen melden ondertussen een stijgend aantal opnames van jonge mensen. Boosdoener is ook hier de Britse variant, die volgens sommige experts behalve besmettelijker ook gevaarlijker zou zijn. Bijkomend probleem is dat de bereidheid bij jongeren om zich te laten vaccineren niet erg groot is. Om hen over te halen worden kosten noch moeite gespaard. Zo werd in Tel Aviv een vaccinatiecentrum neergepoot naast een populaire bar. Wie er zich laat vaccineren, wordt op een drankje getrakteerd.

Versoepelingsangst

Terug naar de belangrijkste vraag. Zijn grote versoepelingen verantwoord als een ruime meerderheid van de kwetsbare Belgen is gevaccineerd? Dat over die vraag nog pittig zal worden gedebatteerd staat vast. Ook binnen de wetenschap bestaat hier geen eenduidige antwoord. Een maand geleden stelde ULB-professor en epidemioloog Yves Coppieters in Knack dat vrijwel alle activiteiten opnieuw toegelaten moeten zijn ‘zodra je zeker weet dat covid-19- patiënten de ziekenhuizen niet meer zullen doen overlopen’.

Dokter Van Braeckel spreekt van een lastig, maar wel noodzakelijk debat. ‘Je kunt de maatschappij niet op slot houden tot alle risico’s weg zijn. Op een bepaald ogenblik zul je keuzes moeten maken. Hoeveel overlijdens vinden we acceptabel, en in welke groepen? Daarbij moeten we ook de impact van het aantal covid-19-opnames op de kwaliteit van de niet-covidzorg in rekening brengen. Om een verstandige keuze te maken zullen we, behalve biostatistici, ook gezondheidseconomen en ethici nodig hebben.’

Of die gezondheidseconomen en ethici echt op het debat zullen kunnen wegen, is voorlopig nog maar de vraag. Ignaas Devisch (UGent), hoogleraar in de medische filosofie en ethiek, vreest dat er een soort ‘versoepelingsangst’ in de geesten is geslopen. ‘Ik heb de indruk dat de te vroege versoepelingen in september vorig jaar voor een trauma hebben gezorgd’, zegt Devisch. ‘Dat merk je onder meer aan de huidige communicatie. Als er goed nieuws is over de cijfers, wordt dat toch nog negatief geduid. Alsof men bang is dat goed nieuws zal leiden tot een vraag naar versoepelingen bij de bevolking, waarna onze politici onder die druk zouden zwichten.

‘Ik lees nu dat een vaccinatiegraad van zeventig procent niet meer zou volstaan’, vervolgt Devisch, ‘en dat we pas bij negentig procent echt veilig zijn. Dan vraag ik me af waarom dat niet van meet af aan is gezegd. Bovendien, nul risico bestaat niet. Nu, ik kan wel enig begrip opbrengen voor die terughoudendheid. Geen enkele expert of beleidsmaker wil het verwijt krijgen dat hij of zij verantwoordelijk is voor een nieuwe golf. Maar we mogen toch niet vergeten dat alleen een buitenproportionele toestand buitenproportionele maatregelen rechtvaardigt. Als deze epidemie onder controle is, moet je durven loslaten. Ik merk ook dat er een zekere angst is om dat te bespreken. Je wordt al snel weggezet als lid van de zogenaamde versoepelbrigade. Terwijl we moeten durven spreken over wat deze zomer mogelijk zal zijn. Het feit dat de meest kwetsbaren tegen dan wellicht gevaccineerd zullen zijn, is in dat debat een belangrijk argument.’

Ook professor Devisch verwijst naar Israël, waar het aantal besmettingen drastisch daalt en de druk op de ziekenhuizen steeds lager wordt. ‘Ik weet dat het inmiddels een beladen vergelijking is, maar nog voor de zomer zal er mogelijk een moment komen dat de mortaliteit vergelijkbaar zal zijn met die van een zware griepepidemie zoals we die in 2015 hebben gekend (toen er circa 3000 mensen meer stierven dan gemiddeld, nvdr). Dat gaf toen geen aanleiding tot maatregelen die de sociale vrijheid van iedereen hebben ingeperkt. De vraag naar een normalisering van de sociale contacten op het ogenblik dat we de kwetsbaren hebben gevaccineerd lijkt me gerechtvaardigd. Dat er beperkingen zullen blijven, daar valt over te spreken. Maar om de jonge generatie nog een hele zomer lang te straffen? Dat lijkt, voor zover ik het nu kan inschatten, niet in balans met het risico.’