Pascale Naessens, Kris Verburgh en andere voedselgoeroes slaan ons met hun diëten om de oren. En toch nemen overgewicht en obesitas toe en at de jeugd nooit ongezonder. ‘De consument is de kluts kwijt’, zegt voedingsdeskundige Patrick Mullie. ‘Tien jaar geleden was hij beter geïnformeerd over gezonde voeding dan vandaag.’
De Belg eet ongezond. Het klonk als oud nieuws toen het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV) vorige week met die conclusie uitpakte. De details van de tienjaarlijkse voedselconsumptiepeiling verdienen evenwel meer dan een schouderophalen. Uit een enquête bij 3200 landgenoten tussen 3 en 64 jaar bleek onder meer dat slechts een kleine minderheid de aanbevolen hoeveelheid van drie stukken fruit en driehonderd gram groenten per dag nuttigt. Waar de Belgen zich wel massaal aan te buiten gaan, zijn koekjes, cake, snoep en gefrituurde snacks. Allemaal ingrediënten uit de zogenaamde restgroep, ook bekend als het topje van de voedseldriehoek waar het ongezond toeven is. Het minst gevarieerd eten adolescenten, die een uitgesproken voorkeur voor suikerrijk en vet voedsel vertonen. Enig lichtpuntje: de consumptie van zichtbare vetten zoals boter en olie is ietwat gedaald.
De auteurs van het WIV-rapport wijzen er zelf op: de alarmerende resultaten staan in schril contrast met de om zich heen grijpende voedselhypes. Paleo, koolhydraatarm, neo-Atkins, zone, veganistisch: de diëten volgen elkaar op, vaak gegangmaakt door kookboeken en kookprogramma’s die al vele jaren een ongekende populariteit genieten. Tot een gezonder voedingspatroon heeft dat helaas niet geleid, weet ook Patrick Mullie. De voedingsdeskundige, docent aan de Erasmus Hogeschool en de VUB en lid van de Hoge Gezondheidsraad, was zelf niet betrokken bij de voedselconsumptiepeiling. ‘Maar ik wist dat het rapport er zat aan te komen’, zegt hij als we hem op de campus van de Erasmus Hogeschool in Jette opzoeken. ‘De toestand is behoorlijk dramatisch, ik heb zelfs mijn twijfels bij die ene positieve voetnoot. Volgens het WIV zouden we minder ongezonde vetten consumeren dan bij de vorige peiling in 2004. Een vertekend beeld, vermoed ik, zo’n peiling is tenslotte maar een momentopname. Veel relevanter vind ik de evolutie van de body mass index (BMI), omdat die een trend weergeeft. Het WIV houdt ook periodieke gezondheidsenquêtes. Daaruit blijkt dat het aantal volwassenen met overgewicht sinds 1998 van 30,5 procent tot 32,4 procent is gestegen, terwijl het aantal gevallen van obesitas van 10,8 procent naar 12,7 procent is doorgeschoten.’
De aandacht voor gezonde voeding is groter dan ooit tevoren. Waarom levert dat geen resultaat op?
PATRICK MULLIE: De voedselhypes hebben een averechts effect. De consument is de kluts kwijt, tien jaar geleden was hij beter geïnformeerd over gezonde voeding dan vandaag. De vragen die ik soms tijdens een lezing krijg. ‘Ik doe een lepel suiker in mijn yoghurt, mag dat?’ Komaan zeg, het gaat om een paar moleculen. Uit zulke vragen blijkt hoezeer voedsel een beladen thema is geworden, een bron van angst en onzekerheid. Ook over het combineren van voedsel krijg ik veel vragen. ‘Klopt het wat Pascale Naessens zegt, dat je beter geen eiwitten, koolhydraten en vetten samen eet?’ Baarlijke nonsens, luidt mijn antwoord, het dissociatiedieet werd al in 1911 bedacht en is door de wetenschap al lang weerlegd. Het maakt niet uit of je verschillende soorten voedsel apart of samen eet, ons spijsverteringsstelsel dissocieert hoe dan ook. Koolhydraten worden al in de mond opgenomen, bij eiwitten start de vertering in de maag. Weet je wat het is? Vroeger had je maar om de zes, zeven jaar een nieuwe dieethype. Eerst was er de methode-Montignac, dan kwam Koen Crucke met zijn caloriearm dieet. Tegenwoordig echter worden we door een dozijn voedselgoeroes met methodes en diëten om de oren geslagen. Het paleodieet, Kris Verburgh met zijn voedselzandloper en Naessens met haar koolhydratenbeperking spannen de kroon. Drie diëten die elkaar deels overlappen, maar ook vol contradicties zitten. Geen wonder dat velen het bos door de bomen niet meer zien.
Het lijkt alsof u een kruistocht voert tegen Pascale Naessens, met voorsprong de populairste auteur van kookboeken met oplages die in de honderdduizenden lopen. Onlangs maakte u samen met drie andere experts in het online gezondheidsmagazine Body Talk brandhout van dertien stellingen uit haar boeken. Waarom die hetze?
MULLIE: Ik voer geen hetze. De boeken van Naessens zien er prachtig uit, en naar verluidt zijn haar recepten nog lekker ook. Alleen vind ik dat de schoenmaker bij zijn leest moet blijven. Als je zo nodig uitspraken wilt doen over voedingsleer, dan moet je eerst een opleiding volgen, aan de hogeschool of aan de universiteit. Ze lanceert kwakkels zoals de bewering dat margarine transvetten bevat, terwijl die al in 1996 door Europa verboden werden. Erger is dat ze waarschuwt tegen koolhydraten en tegelijkertijd poneert dat verzadigde vetten nog niet zo schadelijk zijn. Dat is niet alleen onzin, het is gevaarlijke onzin. Als mensen de inname van koolhydraten beperken, zullen ze dat compenseren door meer eiwitten en meer vetten te eten. Ook meer verzadigde vetten, waarvan overmatige consumptie een van de hoofdoorzaken van hart- en vaatziekten vormt. Naessens doet wat alle voedselgoeroes doen om hun boeken en producten aan de man te brengen: sensationele claims maken en daar een pseudowetenschappelijk verhaal rond bouwen.
Pseudowetenschappelijk? De voedingsadviezen van Naessens worden anders wel aanbevolen door endocrinologen en andere experts.
MULLIE: Klopt, maar met deugdelijke wetenschap heeft dat weinig te maken. Voedselgoeroes werken met een vooropgesteld, commercieel doordacht doel. Daarmee gaan ze op zoek naar steun van een expert of een wetenschappelijke studie. Wie zoekt die vindt, het aanbod is zo groot dat er altijd wel iets of iemand tussen zit die in het kraam past. Echte wetenschap werkt zonder a priori’s, je trekt pas conclusies aan het einde van je onderzoek, en onderwerpt die vervolgens aan een peer review. De mening van één expert is altijd ondergeschikt aan die van een groep experts. Zoals de 25 voedingsdeskundigen van de Hoge Gezondheidsraad, waarvan ik zelf deel uitmaak. Ook wij hebben de waarheid niet in pacht, maar we distilleren met vereende krachten wel de best beschikbare kennis van het moment. We lezen en vergelijken zo veel mogelijk internationale studies, we debatteren tot we een consensus vinden, en we vergelijken onze aanbevelingen met de praktijk in andere landen. En als er nieuwe elementen opduiken, dan passen we onze visie aan.
Merkwaardig wel dat u het voorwoord voor het derde boek van Pascale Naessens hebt geschreven. Meer nog, u noemde haar toen een bondgenoot in de strijd tegen obesitas. Bent u als auteur van minder goed verkopende dieetboeken een tikje rancuneus omdat plannen voor een gezamenlijk boekenproject zijn afgesprongen?
MULLIE: Maar nee. Ik heb dat korte voorwoord met plezier geschreven, in de overtuiging dat het om een kookboek zonder meer ging, vol lekkere en gezonde recepten met veel groenten en fruit. Pas later heb ik me gerealiseerd dat er ook een hele voedselfilosofie aan vast hing. Het klopt wel dat er even sprake was van een gezamenlijk project. Zie je, ik ben al lang op zoek naar een BV die zich wil opwerpen als ambassadeur voor gezonde voeding. Daarmee bedoel ik de aanbevelingen van de Hoge Gezondheidsraad en het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (ViGeZ). Die laten zich nog altijd simpel samenvatten: niet te veel snoepen, veel bewegen, veel groenten en fruit eten. En vooral: eet met mate, want niet het voedingsmiddel maar wel de hoeveelheid is giftig. Simpele waarheden, maar helaas ook saaie waarheden waarmee je nooit de media haalt, zeker niet als je moet optornen tegen de sensatie van de voedselgoeroes. Vandaar mijn idee om scheep te gaan met een BV zoals Pascale Naessens. Helaas zijn we snel gebotst omdat de uitgeverij haar per se als voedingsdeskundige wilde uitspelen. Vijftien jaar geleden had ik ook al een lijntje uitgegooid naar Koen Crucke. Niet dat zijn caloriearm dieet perfect was, maar met zijn populariteit onder kinderen had hij een geweldige bondgenoot kunnen vormen in de strijd tegen overgewicht in diezelfde leeftijdscategorie. Hij heeft niet toegehapt, het was hem vooral om de boekenverkoop te doen. Maar ik geef de zoektocht niet op, ik geloof nog altijd in een samenwerking met een BV.
U schuwt geen persoonlijke confrontaties. De Voedselzandloper van Kris Verburgh, ook al een internationale bestseller, noemde u een waardeloos boek. Waarom?
MULLIE: Omdat er klinkklare onzin in staat. Volgens Verburgh helpen drie glazen vers fruitsap per dag tegen alzheimer. Niks van, maar wie zo veel fruitsap drinkt, leeft wellicht gezond en loopt daardoor een kleinere kans op alzheimer. Nog zoiets: broccoli beschermt tegen borstkanker. Nee, maar wie broccoli lust, eet vast veel groenten en drukt bijgevolg zijn risico op borstkanker. Ik ben strenger voor Verburgh dan voor Naessens omdat hij zijn status van arts misbruikt om boeken en sensatie te verkopen. Dat neemt niet weg dat er in De Voedselzandloper ook waardevolle inzichten staan. Meer groenten en fruit eten, minder snoepen, daar kan niemand op tegen zijn. Het probleem met al die goeroes begint als ze een stap verder gaan, met wankele theorieën over glycemische indexen en koolhydraatbeperking. Ook Verburgh is in dat bedje ziek, hij springt heel selectief om met bronnenmateriaal en doet niet aan peer reviews. Sorry, maar dan hebben je theorieën geen wetenschappelijke basis.
Hebt u Verburgh ooit rechtstreeks met uw kritiek geconfronteerd?
MULLIE: Ja, op een debat van het wetenschappelijk magazine Eos in Gent. De sfeer was redelijk agressief, ik kreeg soms het gevoel dat hij zich een Messias waande. Dat zie je wel vaker bij mensen die zo veel succes kennen, ze gaan in hun eigen onfeilbaarheid geloven. Zeker als ze in hun entourage alleen nog jaknikkers ontmoeten.
Waarom is er zo veel onenigheid onder voedingsdeskundigen?
MULLIE: Het is geen exacte cijferwetenschap zoals fysica, er komt veel interpretatie bij kijken. Veel hangt natuurlijk af van de rol die je wilt spelen. Ik mag op kosten van de gemeenschap voltijds aan voedingsonderzoek doen. Logisch dus dat ik de volksgezondheid vooropstel en kritisch kijk naar de voedingsindustrie. Geloof me, ik zou veel meer kunnen verdienen als ik me soepeler zou opstellen. Onderzoek verrichten voor de industrie, lezingen geven voor allerlei lobby’s, er valt veel te rapen. Maar dat is niks voor mij, ik sta op mijn onafhankelijkheid.
Wordt er druk uitgeoefend?
MULLIE: En hoe! Twee jaar geleden heb ik in Het Laatste Nieuws gezegd dat volle melk meer calorieën bevat dan cola. Dat is bij zuivelgigant Danone in het verkeerde keelgat geschoten. Danone, moet je weten, sponsorde destijds de Vlaamse diëtistenvereniging (VBVD). En dus stuurde de directie van de diëtistenvereniging een brief naar de directie van de Erasmushogeschool. Of het nog wel verantwoord was dat iemand zoals ik hier les gaf, luidde de vraag. Panorama heeft dat nog opgerakeld in een onthutsende reportage over de macht van de melklobby.
Melk is goed voor elk, weet de volksmond. Niet akkoord?
MULLIE: Ik ben geen fanatieke tegenstander zoals Verburgh, die melk bijna vergif noemt. Mijn mening is genuanceerd: je kunt even gezond leven zonder als met melk. Ik lig binnen de Hoge Gezondheidsraad aan de basis van een wijziging van de calciumrichtlijn. Na een grondig onderzoek was mijn besluit dat er geen goede redenen zijn om de melkconsumptie met overheidscampagnes aan te zwengelen. We kennen allemaal het argument: melk is het ultieme middel tegen osteoporose. Maar dat is zwaar overtrokken, sommige minerale waters bevatten meer calcium dan melk, maar dan zonder de calorieën die verklaren waarom melk en andere zuivelproducten dikmakers zijn. Overigens, miljoenen Aziaten en Afrikanen drinken nooit melk, en toch lopen ze niet krom van de osteoporose. Mijn aanbeveling is bij verschillende lobby’s slecht gevallen. De boeren, de zuivelindustrie, de grootdistributie, allemaal voelden ze zich in hun portefeuille bedreigd. Ik begrijp het dilemma van de overheid, er staan economische belangen en banen op het spel. Maar moet je daarom onrechtstreeks de obesitasepidemie in de kaart spelen? Ik dacht het niet.
Obesitas lijkt wel de builenpest van de 21e eeuw. Wordt het probleem niet overdreven?
MULLIE: Hoegenaamd niet. 88.000 Vlaamse kinderen kampen met overgewicht, de helft van de volwassen bevolking heeft een BMI van 25 en hoger. Obesitas is de onderliggende oorzaak van kanker, hart- en vaatziekten, diabetes type 2, fysieke beperkingen en chronische rugpijn. Weet u, er is maar één manier om de strijd tegen obesitas te winnen, en dat is over de hele lijn minder voedsel consumeren. Helaas is er geen enkele minister die het aandurft om het beleid die richting uit te sturen. Beeld je de toorn in die over hem zou neerdalen. De voedingsindustrie, de boerenbond, de grootwarenhuizen, de dalende werkgelegenheid, de gederfde belastinginkomsten. Een politicus die obesitas echt aanpakt, kan zijn herverkiezing op zijn buik schrijven.
Misschien is het verwijderen van de frisdrankautomaten uit scholen een goed begin. Ook hier, op deze campus waar toekomstige diëtisten worden opgeleid, zijn ze alomtegenwoordig.
MULLIE: Touché! We zijn ons daarvan bewust, we hebben aan de Erasmushogeschool tenminste al het nudging-principe doorgedrukt om de consumptie richting gezond te sturen. De keuze ‘water’ staat overal bovenaan, daarna komen de lightdranken, en cola bevindt zich helemaal onderaan. Beter dan niks, maar wat mij betreft ruim onvoldoende. Het is hoog tijd voor doortastende beleidsmaatregelen. Het verwijderen van alle frisdranken uit de 3000 automaten in de Vlaamse scholen, dat zou pas een goed begin zijn.
Zijn fiscale maatregelen zoals suiker- of vettaksen een goed instrument?
MULLIE: Ja, als het niet gaat om een platte belasting zoals de veelbesproken vettaks die de federale regering twee jaar geleden heeft overwogen. Die moest niet dienen om de volksgezondheid te verbeteren, wel om de taxshift te financieren. De suikertaks op frisdranken is er wel gekomen: 1 eurocent per blikje. Belachelijk, alsof je daarmee het gedrag van de consument kunt beïnvloeden. In maart heeft minister van Volksgezondheid De Block een convenant met de Belgische voedingsindustrie gemaakt om minder suiker te gebruiken. Ook dat zal weinig zoden aan de dijk zetten, de afspraken zijn vrijblijvend en slaan alleen op Belgische producten. Nee, als we echt het verschil willen maken, dan kunnen we inspiratie zoeken in Finland. Daar krijgen alle schoolkinderen iedere dag een warme en gezonde maaltijd voorgeschoteld, volledig gefinancierd met heffingen op de voedingsindustrie. Bij ons zou zo’n heffing 400 miljoen per jaar opbrengen, genoeg om leuke dingen mee te doen. Alleen zie ik het nog niet snel gebeuren, daar staan enkele machtige lobby’s garant voor.
Komt het allemaal goed als we meer quinoa eten?
MULLIE: (grinnikend) Het zal u wellicht niet verbazen dat ik sceptisch blijf. Quinoa, chiazaad, kokosolie, dat noemen ze tegenwoordig superfoods. Niemand die een sluitende definitie kent, maar superfoods hebben wel enkele gemeenschappelijke kenmerken. Ze waren tien jaar geleden nog volslagen onbekend, hebben een exotische oorsprong en zijn zonder uitzondering peperduur. Kijk, van mij mag iedereen eten wat hij of zij wil, ik zal nooit iemand afraden zijn appetijt te volgen. Maar besef wel dat de zogenaamde kwaliteiten van die superfoods nog nooit werden bewezen. Dat ze mineralen en vitaminen bevatten, dat zal wel zijn. In alle voedingsproducten zit wel iets als je lang genoeg zoekt. Superfoods zijn vooral heilzaam voor de omzet van supermarkten. Ze vergen weinig opslagruimte, bewaren lang en brengen tot 150 euro per kilo op. Het rek met superfoods moet zowat het meest rendabele van de winkel zijn.
Nog een gezondheidsrage is speltbrood. Mogen we ten minste die illusie nog koesteren?
MULLIE: Spelt is geen superfood, ik deel het bij een andere categorie in: Bokrijk, omdat het een wereld oproept van kleine huisjes waar klompen voor de Leuvense stoof staan. Authentiek voedsel uit grootmoeders tijd, toen de wereld veilig en overzichtelijk was, tenminste als we de kindersterfte en tuberculose vergeten. Nogmaals, eet spelt als je dat lekker vindt. Maar maak jezelf niet wijs dat het gezonder is dan gewone tarwe. En vraag je ook even af waarom spelt geen wereldgewas is geworden. Omdat de opbrengst per hectare zo laag is. Zouden we met z’n allen op spelt overstappen, dan moeten er heel veel bossen worden gekapt om voldoende areaal vrij te maken. Hetzelfde bezwaar heb ik trouwens tegen koolhydraatbeperkende diëten zoals paleo of de Naessens-methode. Straks zijn we op deze planeet met 7 miljard mensen. Als die zich hoofdzakelijk met eiwitten en vetten gaan voeden, is de planeet gedoemd. Paleo is trouwens een totale absurditeit. We weten helemaal niet waarmee de prehistorische mens zijn honger stilde. Wel staat vast dat er maar een miljoen of wat van die prehistorische mensen op de aarde rondliepen, en dat hun levensverwachting rond de 30 jaar schommelde. Hoe je daaruit een hedendaagse voedingsmethode kunt afleiden, is me een raadsel. Het enige waarin ik de paleo-adepten kan volgen, is dat de mens is gemaakt om zuinig te leven in een moeilijk milieu waar hij moet vechten voor zijn voedsel. Vandaag vechten we alleen nog voor een parkeerplaats voor de supermarkt waar we het voedsel voor het uitkiezen hebben. Ook daar ligt een verklaring voor obesitas: we eten rijk maar leveren nauwelijks fysieke inspanningen.
U staat anderzijds wel bekend als een apologeet van de aardappel. Waarom moeten we die vaak verguisde knol herontdekken?
MULLIE: Aan de aardappel kleeft de smet van dikmaker. Ten onrechte. Met gefrituurde aardappelen moet je zuinig zijn, maar gekookt zijn ze erg gezond. Vergelijk de cijfers: 100 gram gekookte aardappelen staat gelijk aan 70 calorieën. 100 gram rijst of pasta is goed voor 120 calorieën. 100 gram van het supervoedsel quiona levert zelfs 140 calorieën op, het dubbele. Dan kan ik als voedingsdeskundige alleen maar concluderen dat onze patat nog niet zo slecht uit de vergelijking komt. Jammer genoeg is ook dat een saaie waarheid waarmee je de media niet haalt.
DOOR ERIK RASPOET, FOTO’S JEF BOES
‘Ik ben strenger voor Kris Verburgh dan voor Pascale Naessens omdat hij zijn status van arts misbruikt om boeken en sensatie te verkopen.’
‘Een politicus die obesitas echt aanpakt, kan zijn herverkiezing op zijn buik schrijven.’
‘De suikertaks op frisdranken bedraagt 1 eurocent per blikje. Belachelijk, alsof je daarmee het gedrag van de consument kunt beïnvloeden.’
‘Superfoods zoals quinoa en chiazaad zijn vooral heilzaam voor de omzet van supermarkten.’
