Vanessa Samain (Comité I): ‘De opmars van de georganiseerde misdaad beangstigt mij nog het meest’

‘Propaganda is van alle tijden, maar de Russen geven ons vandaag een masterclass’, waarschuwt Vanessa Samain honderd dagen na haar aantreden als voorzitter van het Comité I. 

Het Comité I heeft turbulente jaren achter de rug. Door aanhoudende interne strubbelingen werd de toezichthouder van onze inlichtingendiensten zelf het voorwerp van verschillende onderzoeken – door het Rekenhof, de Federale Ombudsman en het Brusselse arbeidsauditoraat.

Meldingen van klokkenluiders, hoorzittingen in het parlement, wederzijdse beschuldigingen, een klacht bij de onderzoeksrechter: het vertrouwen was ver zoek. En in september werd het Comité I ook nog eens getroffen door een tragedie: een medewerker had op kantoor zelfmoord gepleegd.

‘Vier dagen later legde ik de eed af als nieuwe voorzitter’, zegt de Bergense magistrate Vanessa Samain (46), die de fakkel overnam van Serge Lipszyc. ‘Ik kwam dus aan in dramatische omstandigheden. Maar onze medewerkers toonden zich veerkrachtig. En een extern stressteam heeft zeer professioneel ingegrepen.

‘Zelf heb ik met elk personeelslid – we zijn met 29 – een afzonderlijk gesprek gevoerd. We hebben ook een cel opgericht rond welzijn op de werkplek. Ik erf een situatie, maar het heeft geen zin om over het verleden te praten. We richten onze blik op de toekomst. Ik geloof oprecht dat de interne vrede is teruggekeerd.’

Bij het grote publiek bent u nog geen bekende naam. Wat is uw achtergrond?

Vanessa Samain: Ik ben opgegroeid in een bescheiden gezin in Nijvel. Ik heb als enige de middelbare school afgemaakt en kon daarna dankzij een studiebeurs rechten gaan studeren. Eerst heb ik als advocate aan de balie en bij een studiecentrum gewerkt. Als magistrate bij het parket van Charleroi heb ik me vervolgens gespecialiseerd in georganiseerde misdaad, bijzondere opsporingsmethoden, wapenhandel en mensenhandel. Daar heb ik mijn naïviteit verloren. De voorbije jaren was ik aan de slag bij het parket-generaal van Bergen en heb ik ook assisenzaken gedaan.

Hebt u een politieke stempel? U hebt gewerkt voor het studiecentrum van de PS.

Samain: In mijn carrière als magistraat heb ik die periode al lang geleden achter me gelaten. We hebben natuurlijk allemaal politieke overtuigingen, maar het Comité I is een onafhankelijk orgaan.

Met Séverine Merckx, Linda Schweiger en u als voorzitter heeft het Comité I nu voor het eerst drie vrouwen aan het roer. Verandert dat de dynamiek?

Samain: Ik denk het wel. We werken collegiaal, efficiënt en oplossingsgericht. Het glazen plafond lijkt te verdwijnen. Ook bij de Staatsveiligheid, de Franstalige Brusselse Orde van Advocaten en het parket-generaal in Bergen staat nu een vrouw aan het hoofd. Het evolueert dus in de goede zin.

Vanwaar uw interesse voor de 007-wereld?

Samain: Vooral de democratische controlefunctie trekt me aan. En ik heb al veel ervaring met bijzondere opsporingsmethoden – enigszins vergelijkbaar met de wereld van spionage. Verder heb ik onlangs de vierde cyclus bij Defensie afgerond (een gemengde hogere opleiding voor burgers en de legertop, nvdr). Misschien had ik wel een carrière in het leger kunnen overwegen. Ik ben in ieder geval van plan om me aan te melden als reservist, maar eerst wil ik me nog verder inwerken hier bij het Comité I.

NAVO-baas Mark Rutte zei in december dat we ons mentaal moeten voorbereiden op oorlog. En het Nationaal Crisiscentrum komt met een campagne om de bevolking voor te bereiden op noodsituaties.

Samain: Ik heb geen noodgenerator in huis, maar misschien krijg ik daar nog spijt van. Het zijn moeilijke tijden. Moeten we ons voorbereiden op oorlog? Ik denk niet dat we iets mogen uitsluiten. Maar om nu massaal toiletpapier te beginnen inslaan zoals tijdens de coronapandemie, dat is misschien toch overdreven.

‘We zijn niet in oorlog, maar er is ook geen vrede’: NAVO-topman Rutte vraagt Europarlementsleden hogere defensie-uitgaven te stimuleren 

Welke klemtonen wilt u als voorzitter van het Comité I leggen?

Samain: We gaan echt proactief denken, want we leven in een maatschappij die voortdurend verandert. We willen onze inlichtingendiensten helpen omgaan met nieuwe fenomenen, of het nu gaat om hybride oorlogsvoering of kunstmatige intelligentie. Het Comité I wil uitgroeien tot een geavanceerd expertisecentrum, een toonaangevende academische en wetenschappelijke speler.

De Belgische inlichtingendiensten zijn de voorbije jaren flink gegroeid. Heeft het Comité I nog wel voldoende greep?

Samain: Onze Dienst Enquêtes telt zes onderzoekers en er komen er nog drie bij. Daar moeten we het mee doen om 2000 personeelsleden van de Staatsveiligheid, de militaire inlichtingendienst ADIV en het OCAD te controleren. Het is dus een uitdaging om optimaal gebruik te maken van de middelen die we hebben.

Hoe gaat het anno 2025 met onze inlichtingendiensten?

Samain: Mijn eerste indruk, na 100 dagen, is dat ze heel professioneel werken. De Staatsveiligheid zit op dit moment in een hervormingsproces. Heel wat nieuw personeel is aangenomen en ook de organisatie zelf wordt hervormd.

Intern klinkt bij sommigen kritiek op de nieuwe werkwijze.

Samain: Elke hervorming vraagt tijd. Voegt de nieuwe structuur waarde toe aan de manier waarop de Staatsveiligheid werkt? Dat gaan we dit of volgend jaar controleren. En als het niet werkt, zullen we het ook zeggen.

Hoe gaat het met de ADIV?

Samain: Ook zij hebben hun personeelsbestand uitgebreid en zitten in een permanente aanwervingsfase, met name voor cyber omdat dat zeer gespecialiseerde profielen zijn. Het Cyber Command (opgericht in oktober 2022 als onderdeel van ADIV, nvdr) vraagt veel aandacht van het Comité I. Het was noodzakelijk dat het er kwam, maar er is nog onduidelijkheid over de plaats van het Cyber Command in de hele architectuur. Kan het een op zich staande entiteit worden? Zijn plaats zal ongetwijfeld evolueren, maar dat is een politieke keuze. We zullen zien wat het regeerakkoord daarover zegt, want ik heb geen kristallen bol. We volgen het in ieder geval mee op. Ook wij bij het Comité I zullen in ons rekruteringsbeleid nog meer inzetten op cyberexpertise.

177 veiligheidsmachtigingen ingetrokken bij defensie in 5 jaar tijd: ‘Met koorknapen gaan we de oorlog niet winnen’

Wat zijn de grootste dreigingen waarmee onze inlichtingendiensten geconfronteerd worden?

Samain: Rusland en China zijn uiteraard aandachtspunten, net als inmenging en hybride oorlogsvoering. Denk aan verraderlijke propaganda en de manipulatie van onze opinies – een zorgwekkend fenomeen. Onze democratische samenleving is fragiel en gepolariseerd. Dat is destabiliserend voor een staat, en onze diensten zijn zich daar zeer goed van bewust. Propaganda is natuurlijk van alle tijden, maar de Russen geven ons vandaag echt een masterclass.

Verder zie je dat hybride oorlogsvoering zelfs kan leiden tot de vernietiging van onderzeese kabels. In België maken ze deel uit van onze kritieke infrastructuur, dus ook dat is een punt van zorg. Tegelijkertijd wil ik de burger toch geruststellen. We kennen het fenomeen en weten hoe we erop moeten anticiperen.

Wat baart u persoonlijk het meest angst?

Samain: De mate waarin de georganiseerde misdaad in opmars is. Wanneer criminelen ministers en magistraten beginnen te bedreigen, is de situatie echt wel zorgwekkend.

En wat hybride oorlogsvoering betreft, zie je dat landen als Rusland of Iran steeds meer gemarginaliseerde mensen gaan rekruteren. Het Franse weekblad Courrier International sprak in dat verband over ‘wegwerpspionnen’. Kwetsbare mensen worden ook ingehuurd om desinformatie te verspreiden.

Opmerkelijk is dat u islamitisch terrorisme niet vermeldt in het lijstje met dreigingen.

Samain: Daarvoor moeten we voortdurend op onze hoede zijn. Het neemt niet echt af of toe. In een samenleving waarin conflicten uit het buitenland kunnen worden geïmporteerd, moeten we waakzaam blijven.

Steunt u de oproep van OCAD-topman Gert Vercauteren om desnoods ook onze Syriëstrijders te repatriëren uit de regio?

Samain: Ik ben het met hem eens. In een democratische staat moet je op een bepaald moment een oplossing vinden. Je kunt het probleem niet laten aanslepen. Een gezamenlijke Europese oplossing zou uiteraard het beste zijn. Maar we kunnen die mensen niet eeuwig in de gevangenis laten zitten zonder proces, zoals in Guantanamo. Idealiter kunnen ze in Syrië berecht worden. Repatriëren is de andere optie. Ook al hebben ze misschien wreedheden begaan.

N-VA-Kamerlid Koen Metsu: ‘Syriëstrijders terughalen is geen goed idee’

‘Laat ze rotten in de hel, het was hun eigen keuze om te vertrekken’, zullen veel Belgen denken.

Samain: Die mening kan ik niet delen, hoewel ik natuurlijk begrijp dat mensen geschokt zijn door wat er in Syrië is gebeurd. Maar we proberen nog steeds een democratische staat te zijn en ons zo te gedragen. 

Een reeks aanbevelingen van de parlementaire commissie Aanslagen is nog altijd niet doorgevoerd. Is dat een probleem?

Samain: Er waren natuurlijk wel 400 aanbevelingen, maar het klopt dat ze nog niet allemaal zijn geïmplementeerd. Wij besteden vooral aandacht aan een goede informatie-uitwisseling tussen alle diensten. Ik vind dat we verder moeten gaan in het koppelen van gegevens van justitie en de inlichtingendiensten, in een kruispuntbank veiligheid. Met de nodige waarborgen natuurlijk, want je wilt geen monstrum van gegevens creëren.

Is onze afhankelijkheid van Chinese technologie een risico?

Samain: Van overheidswege zijn we voorzichtig met de apparatuur die we gebruiken. Magistraten mogen bijvoorbeeld geen TikTok hebben op hun werktelefoon, en er gebeuren ook screenings. Maar misschien moeten ook de burgers toch voorzichtiger worden. Ik vraag me af of het publiek zich wel voldoende bewust is van de risico’s. Mijn kinderen gebruiken gelukkig geen TikTok. Inhoudelijk vind ik het ook geen interessante app.

Zeggen we in 2025 byebye tegen TikTok? ‘Er kan in Europa evengoed een verbod komen’

De Italiaanse premier Giorgia Meloni wil de komende jaren een beroep doen op de diensten van satellieten van Starlink, het satellietbedrijf van Elon Musk.

Samain: Dan ben ik toch liever Belg dan Italiaan, ook al hebben zij natuurlijk lekker eten en goed weer. (lacht) Maar in alle ernst: ik denk dat dit een verkeerd signaal is. Meer samenwerking op Europees niveau is de sleutel.

De VS behoorden decennialang tot onze beste bondgenoten op inlichtingenvlak. Maar sommige recente uitspraken van de nieuw verkozen Amerikaanse president Donald Trump lijken in te gaan tegen de Europese belangen. Blijven de VS wel een bondgenoot?

Samain: Onze vrienden van vandaag zijn misschien wel de vijanden van morgen. Mijn standpunt is: maak van deze uitdaging een kans. Als de VS zich op een gegeven moment gaan gedragen zoals u beschrijft, kan Europa misschien eindelijk zijn defensie in eigen handen nemen. Dat kan voor Europa een wake-upcall zijn om echt autonoom te worden op dat gebied. Europa wordt steeds groter. De waarden van Hongarije zijn misschien niet de onze, maar we moeten strategisch kunnen nadenken over de voordelen van meer samenwerking.

Tot slot: zet kunstmatige intelligentie de spionnenwereld op zijn kop?

Samain: Het is een uitdaging voor élke sector. Ik kan me voorstellen dat AI een hulpmiddel kan zijn voor onze diensten om grote hoeveelheden data te doorgronden. Maar het mag niet in de plaats komen van menselijk denkwerk. We moeten daarin een balans zien te vinden, ook vanuit democratisch perspectief.