Desinformatie surft altijd mee op de golven van de actualiteit. In 2020 en 2021 werd het nieuws gedomineerd door de coronacrisis en de vaccinatiecampagne – en dus bogen ook de factcheckers zich over die onderwerpen. Wat bracht 2022 tot nu toe?
In de eerste helft van 2022 daalde het aandeel van coronagerelateerde factchecks in sommige maanden tot minder dan 10 procent. In december 2021 – een hoogtepunt – vormden ze nog meer dan de helft van de Europese factchecks. Dat blijkt uit analyses van het European Digital Media Observatory (EDMO), een netwerk dat factcheckers en academici uit heel Europa samenbrengt. Het EDMO publiceert maandelijks een rapport over de belangrijkste desinformatieverhalen van de voorgaande weken. Verdwijnt de coronafactcheck in 2022? En hoe zag het Vlaamse desinformatielandschap eruit in de eerste helft van 2022?
Voor het antwoord op die vraag kunnen we terecht op de website van deCheckers (zie hiernaast). De inhoudelijke focus is in onze contreien opvallend gelijklopend met de rest van Europa, zo blijkt. Van 1 januari tot eind juni zijn er 212 factcheck-artikels gepubliceerd. Twee grote thema’s domineren: corona en Oekraïne. Ongeveer een derde van de factchecks behandelde een onderwerp rond de coronapandemie of -vaccinatie, een derde ging over de oorlog in Oekraïne, en het resterende derde over andere, ‘klassiekere’ onderwerpen zoals klimaat of migratie.
Naweeën van corona
Vooral in januari en februari 2022 werd het Vlaamse factchecklandschap nog beheerst door de naweeën van de coronacrisis. In verschillende landen waren nog coronamaatregelen van kracht, soms waren die zelfs veel strenger dan ze in België ooit geweest waren. Er werd dan ook op verschillende manieren tegen geprotesteerd. Tegenstanders van coronamaatregelen identificeren zich graag over de landsgrenzen heen met de strijd van gelijkgestemden, en misleidende informatie over buitenlandse protesten was daarom ook bij ons het onderwerp van factchecks. Oude beelden van demonstraties, vaak uit andere landen of rond andere strijdpunten, werden verspreid alsof het ging om recente coronaprotesten. Het meest tot de verbeelding sprak een konvooi van Canadese truckers die zich kantten tegen vaccinatieplicht. Daarover circuleerden de wildste verhalen. Ook vermeende voorbeelden van discriminatie van ongevaccineerde burgers doken geregeld op in factchecks.
Het complotdenken van de pandemie blijkt heel flexibel toepasbaar op allerlei onderwerpen.
Een even onvermijdelijk onderwerp waren de coronavaccins. Ook na anderhalf jaar vaccineren en na meer dan 12 miljard dosissen blijven opgewarmde verhalen opduiken over schadelijke of zelfs dodelijke coronavaccins. De vaccins waren vooral kop van Jut bij nieuwsberichten die prompt – en onterecht of zonder bewijs – als ‘vaccinbijwerkingen’ werden bestempeld. Dat ging van gezondheidsproblemen of overlijdens van beroemdheden – een gezichtsverlamming bij Justin Bieber, bijvoorbeeld, of de dood van de 99-jarige actrice Betty White – over geblesseerde of flauwvallende atleten, tot het opduiken van nieuwe ziektes zoals een zeldzame vorm van kinderhepatitis of apenpokken.
Sinds de herfst van 2021 worden de ‘Pfizer-papers’, een reeks technische documenten over de testfase van het vaccin, in schijven vrijgegeven. Misbegrepen passages uit die papers waren de aanleiding voor foute berichten over de zogenaamd slechte werkzaamheid of kwalijke bijwerkingen van de coronavaccins. Ook gemanipuleerde uitspraken van experts, ceo’s van vaccinfabrikanten of wereldleiders waren vaste prik in de factcheckrubrieken.
Staatspropaganda
Maar van half februari tot half mei kwam een nieuw onderwerp op de voorgrond: de oorlog in Oekraïne. Daarover ging in maart 2022 tot 60 procent van de factchecks in Europa. Dat komt deels door een ander type desinformatie: staatspropaganda, vooral aan Russische maar ook langs Oekraïense kant. Russische overheidsmedia werden in Europa dan wel grotendeels geblokkeerd op sociale media, maar toch kwam Russische propaganda via allerlei kanalen bovendrijven.
Al vóór de daadwerkelijke inval circuleerden berichten die dienden ter ondersteuning van het Russische verhaal om de oorlog te rechtvaardigen. En dus kon je factchecks lezen over in scène gezette Oekraïense aanslagen of het vermeende cocaïnegebruik van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Eindeloos veel claims beweerden dat de Oekraïners stiekem ‘nazi’s’ zouden zijn, met getrukeerde filmpjes, gefotoshopte afbeeldingen van Zelensky met hakenkruisen, en zelfs ongefundeerde geruchten over een Hitlergroet bij de Oekraïense inzending voor het Eurovisiesongfestival.
Na de daadwerkelijke Russische inval kwam daar een nieuw front bij, dat focuste op het afschuiven van de verantwoordelijkheid voor de oorlogshandelingen. Zulke Russische ontkenningen van bombardementen en moordpartijen zag je niet alleen in schimmige Telegramkanalen, maar ook gewoon bij Russische diplomaten in de VN-Veiligheidsraad. Burgerslachtoffers waren ‘acteurs’ of werden stiekem omgebracht door het eigen Oekraïense leger. Aan Oekraïense zijde circuleerden er vooral propagandaverhalen om het moreel van leger en bevolking hoog te houden. De ‘Ghost of Kyiv’, een zogenaamde top-gevechtspiloot, bleek bijvoorbeeld niet echt te bestaan. Beelden van zijn acties op sociale media waren computersimulaties.
Nog een opvallend verschil tussen België en Oost-Europa: in landen als Bulgarije, Polen en Tsjechië circuleerde veel vaker negatief fake news over Oekraïense vluchtelingen.
Woke
De rest van de factchecks behandelde allerlei ‘klassiekere’ onderwerpen zoals migratie en klimaat, maar steeds vaker ook desinformatie met ‘woke’ als mikpunt – gender, discriminatie enzovoort. Het European Digital Media Observatory noemt dat de ‘traditionele’ doelwitten van desinformatie in Europa. Er zaten parodiefilmpjes bij waarvan mensen dachten dat ze echt waren. Er waren foto’s of video’s van politici die uit hun context gehaald waren. Maar er waren ook droge cijferchecks over kernenergie en klimaatopwarming.
Zal de coronafactcheck in de loop van dit jaar verdwijnen? Het aantal artikels dat ‘pure’ coronaonderwerpen tackelde, deemsterde inderdaad een beetje weg in de loop van 2022. Maar in alle andere propaganda, nepnieuws en misleidende berichten waren toch geregeld nog echo’s van de coronacrisis te horen. Bepaalde prominente coronasceptici maakten zelf spontaan een bocht naar nepnieuws over Oekraïne of klimaat. Veel misleidende berichten viseerden internationale organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en het World Economic Forum (WEF), of personen zoals Microsoft-stichter Bill Gates en Pfizer-topman Albert Bourla.
Onder bepaalde coronasceptici leeft het idee dat er een ‘globalistische’ elite is die achter de schermen écht de touwtjes in handen heeft – niet alleen als het over corona gaat, maar ook op allerlei andere vlakken. Verschillende gefactcheckte berichten over de recente verkiezingen in Frankrijk – die zouden zogezegd ‘vervalst’ zijn – waren bijvoorbeeld ook gebaseerd op de complottheorie dat regeringsleiders eigenlijk niet verkozen worden, maar ‘aangesteld’ door schimmige globalistische machtsgroepjes. Het complotdenken waarin sommigen tijdens de pandemie verzeild zijn geraakt, blijkt heel flexibel toepasbaar op allerlei onderwerpen. De echo’s van coronacrisis zijn ook bij factcheckers dus nog lang niet uitgegalmd.
Lees hier alle Factchecks.
deCheckers vs Fake News
‘We willen zo veel mogelijk burgers betrekken in onze strijd tegen desinformatie’
Nee, het dragen van een beha verhoogt het risico op borstkanker niet. De claim dat interne Pfizer-documenten aantonen dat 97 procent van de zwangere vrouwen na vaccinatie de baby verliest? Vals, want gebaseerd op verkeerde aannames en onzinnig cijferwerk. Massabetogingen tegen de NAVO in Brussel? Misleiding door een Chinese staatskrant die beelden van de recente vakbondsbetoging manipuleerde. Het is maar een greep uit het recente aanbod van deCheckers, een website die de factchecks bundelt van Knack, VRT Nieuws en Factcheck.Vlaanderen.
Initiatiefnemer is journalist en sociaal wetenschapper Jan Jagers, een pionier in de strijd tegen fake news die sinds 2012 factchecking uitbouwt bij Knack. Jagers is een van de drijvende krachten achter Benedmo, het Vlaams-Nederlandse expertisecentrum tegen fake news. Hij stond ook aan de basis van FactRank, artificiële intelligentie die feitelijke beweringen die een factcheck waardig zijn filtert uit onder meer sociale media en transcripties van parlementaire debatten.
DeCheckers is al online sinds 2 april, International Fact-Checking Day. Waarom wordt er nu pas ruchtbaarheid aan gegeven?
Jan Jagers: We hebben onszelf een testperiode gegund, maar intussen zijn we helemaal klaar voor de strijd. DeCheckers is een interactieve site. Je vindt er niet alleen de factchecks van drie mediapartners, maar je kunt ook suggesties doen voor nieuwe factchecks. Die worden over de drie redacties verdeeld. Zo vermijden we dubbel werk. Niet alles kan worden opgepikt, we selecteren vooral op schadelijkheid en de mate van verspreiding. Neem nu het advies om bleekwater te drinken tegen corona. Zoiets schreeuwt om een factcheck. Zelfs als maar honderd mensen dat lezen, kun je er toch een leven mee redden. Hoe meer suggesties, hoe makkelijker we kunnen achterhalen welk fake news viraal gaat.
DeCheckers moet uitgroeien tot een community van burgers die bekommerd zijn om het publieke debat en onze democratie. Uit een studie van de Amerikaanse universiteit MIT blijkt dat fake news zes keer sneller viraal gaat dan feitelijk nieuws. Alleen als de media hun krachten bundelen en we burgers massaal engageren om factchecks te delen, kunnen we daar een antwoord op bieden.
Wie hopen jullie te bereiken?
Jagers: We mikken op de stilzwijgende meerderheid. Dat doen we niet alleen door onze factchecks zo breed mogelijk te verspreiden, uiteraard zonder betaalmuur. Mijn collega Anna gaat ook rechtstreeks in gesprek met verspreiders van fake news. Ze wijst hen op feitelijke onwaarheden en biedt hen onze factcheck aan. Niemand wordt graag op fouten gewezen, ook al reageren we empathisch en leggen we haarfijn uit welke bronnen en onderzoeksmethodes we hebben gebruikt. Soms mondt dat dus uit in een potje schelden. Toch gebeurt het vaker dan je zou denken dat ze Anna bedanken en dat ze hun fake post verwijderen terwijl ze onze factcheck laten staan. Dat is voor ons een homerun, want zo verminderen we de desinformatie.
