‘Uitdaging van de vergrijzing is haalbaar als de rechten van ouderen gerespecteerd worden’

‘Wij willen de instelling van een ouderenrechtencommissaris (ORC) die toeziet op de naleving en toepassing van mensenrechten van ouderen’, schrijft een groep ouderen die zich verenigd hebben in de werkgroep Ouderenrechtencommissariaat.

Vandaag is één op vijf Vlamingen 65 jaar of ouder. Tegen 2030 is dat één op vier. Binnen die groep stijgt ook het aandeel 85-plussers. Vergrijzing is een mondiale trend die diep ingrijpt op alle maatschappelijke sectoren, van de economie tot de zorg en de werking van politieke instellingen, van de huisvesting over de mobiliteit, tot de inrichting van de publieke ruimte.

Is die uitdaging haalbaar? Ja, als ouderen niet gediscrimineerd worden, als hun mensenrechten gerespecteerd worden en als ze ten volle kunnen participeren.

Ouderen zijn allerminst een maatschappelijke last. Zij zijn niet de ene dag productief op de arbeidsmarkt en de volgende dag passief, nutteloos op kosten van de actieve bevolking. Ouderen engageren zich dagelijks sociaal, economisch, cultureel en of politiek. Velen nemen zorg en verantwoordelijkheid op, voor leeftijdgenoten, (klein)kinderen of de buurt waar zij wonen. Onder de ouderen zijn er ook grote verschillen qua levensloop, opleiding, beroeps- en levenservaring, sociaal en familiaal netwerk, financiële mogelijkheden, fysieke en mentale gezondheid.

In Vlaanderen is discriminatie van ouderen geen uitzondering. Na de officiële loopbaan moeten velen het doen met een pensioen onder of rond de armoededrempel. Een laag inkomen en dure zorg dwingt veel ouderen tot onaangepast wonen, afhankelijkheid van familie en sociaal netwerk, en beperking van sociaal-culturele participatie. Ouderen die een beperking oplopen, krijgen geen gepaste ondersteuning. Lenen voor de aankoop van een meer gepaste woning of een wagen is moeilijk. Verzekeringspremies steunen op niet-geactualiseerde sterftetafels die niet beantwoorden aan de huidige reële levensverwachting. De digitalisering van dienstverlening is slechtziend voor de digitale kloof. Hierdoor missen ouderen essentiële informatie, hulp- en dienstverlening. Openbaar vervoer is onvoldoende toegankelijk, fysiek en qua leesbaarheid. Voetpaden zijn veelal niet goed begaanbaar. Het woonzorgcentrum kost voor velen meer dan het pensioen. Verhuizen naar zo’n centrum verandert een zelfstandige oudere vaak in een afhankelijke “bejaarde”, beperkt in bewegingsvrijheid, betutteld, en met weinig respect voor de privacy.

Bovendien worden vooral vrouwen, mensen met een beperking, mensen van buitenlandse afkomst en kortgeschoolden op oudere leeftijd nog eens extra gediscrimineerd. Omdat zij in hun beroepsactieve periode minder pensioenrechten konden opbouwen en tal van andere uitsluitingen riskeren.

De coronacrisis zette het tekort aan respect voor de mensenrechten van ouderen op scherp. Twee op de drie slachtoffers van de eerste golf vielen onder bewoners van de woonzorgcentra, soms in erbarmelijke omstandigheden. Getuigenissen over de dramatische toestanden schokten de publieke opinie tot ver buiten onze grenzen. De absolute voorrang voor het op peil houden van de ziekenhuiscapaciteit liet bewoners en personeel van woonzorgcentra aan hun lot over, zonder voldoende beschermende uitrusting, medisch materiaal of voldoende verpleegkundigen, zonder voldoende kennis over de medische aanpak of feedback over infectiepreventie. Veel ouderen kampten met psychische problemen als verdriet, depressie en zelfmoordgedachten. Het bezoekrecht werd verboden of afgeremd door de Vlaamse Overheid en soms nog strenger uitgevoerd door woonzorgcentra. Zonder dialoog met de ouderen en hun familie of vertrouwenspersonen. Mensen stierven in eenzaamheid zonder waardige steun. De crisis stelde gekende pijnpunten in de woonzorgsector scherper dan ooit: chronische onderfinanciering en vooral te weinig personeel.

Zelfstandig wonende ouderen vielen zonder ondersteuning van poetshulp, dagopvang of steun van het lokaal dienstencentrum, zonder hulp in het huishouden bij de maaltijd of de dagelijkse hygiëne. Spanning in de dienstverlening leidden tot gebrek aan zorg of ontspoorde zorg. Sociale, emotionele en existentiële eenzaamheid namen enorm toe.

Het coronabeleid schilderde alle 65-plussers collectief af als risicogroep. Vrijwilligerswerk werd beperkt, zelfs verboden, evenals contact met kleinkinderen. En dat alles zonder overleg met de ouderen.

Wettelijke controlemechanismen schieten schromelijk tekort. Klachtenprocedures in voorzieningen zijn niet onpartijdig en er is geen externe controle. De woonzorglijn beoordeelt klachten uitsluitend op basis van erkenningsnormen. Eenmalige “incidenten” worden meteen beschouwd als ongegrond want “subjectief” en niet verifieerbaar. Tegen beslissingen is er geen beroep mogelijk. En tijdens de crisis waren de inspectiediensten zelfs niet op het terrein.

Mensenrechten gelden ook voor ouderen. Discriminatie is verboden, ook op basis van leeftijd. Ook ouderen hebben recht op een kwaliteitsvolle gezondheidszorg, op de eerbiediging van de woonst, op autonomie en op een waardig en zelfstandig leven. Ook jegens ouderen is er een verbod op mensonwaardige en vernederende behandeling. Voor afhankelijke ouderen lijken die rechten niet meer te bestaan.

Wij willen de instelling van een ouderenrechtencommissaris (ORC) die toeziet op de naleving en toepassing van mensenrechten van ouderen. Een commissariaat met een ombudsfunctie waar ouderen en hun familie of vertrouwenspersonen met hun klachten terecht kunnen en op behandeling mogen rekenen. Een instantie die zich burgerlijke partij kan stellen bij schending van de rechten van ouderen en indien nodig rechtstreeks kan dagvaarden. Een commissaris met een controle- en auditfunctie om erover te waken dat voorzieningen aan normale kwaliteitseisen voldoen en de rechten van ouderen respecteren. En een adviesfunctie om beleidsmaatregelen op te volgen in functie van de rechten van ouderen. Daarnaast dient ook onderzocht of en hoe het ORC ook een sanctionerende bevoegdheid kan krijgen om klachten gedeeltelijk zelf af te handelen, zoals de privacy-commissie dat kan.

De Ouderenrechtencommissaris krijgt ten slotte een plaats bij het Vlaams Parlement en publiceert jaarlijks een rapport over de situatie van ouderen in Vlaanderen en Brussel, met aanbevelingen voor het beleid.

Initiatiefgroep

Johan Leman (emeritus hoogleraar antropologie KU Leuven), Mie Moerenhout, (Gerontoloog en voormalig directeur van de Vlaamse Ouderenraad), Katrien Van de Weghe (coördinator ouderenwerking Sant’Egidio), Robert Crivit, (vormingswerker), Paul De Roo, (politicoloog), Jan Heuvelmans, (journalist, publicist en serviceflatbewoner), Hendrik Van Geel (socioloog, voormalig docent Universiteit Antwerpen en publicist), Tarsi Windey, (voormalig sectorcoördinator ouderenzorg Zorgnet Vlaanderen).

De oproep wordt mee onderschreven door:

Ludo Abicht (emeritus hoogleraar filosofie), Veerle Baert (gerontologe en docente sociaal werk), Jean-Pierre Baeyens (geriater AZ Alma Eeklo), Herman Balthazar (emeritus hoogleraar UGent en gewezen gouverneur provincie Oost-Vlaanderen), Jos Bertrand (voorzitter ESO (European Senior Organisatie) – PES seniors), Jef Breda (emeritus hoogleraar sociologie Universiteit Antwerpen), Paul Breyne (ere-volksvertegenwoordiger en gewezen gouverneur van West-Vlaanderen), Tine Buffel (Senior Lecturer, the University of Manchester), Hamida Chikhi (intercultureel bemiddelaar Foyer vzw), Eric Corijn (hoogleraar en publicist, Consultant Global Parliament of Mayors), Paula D’Hondt (Minister van Staat), Pascal De Decker (socioloog, hoogleraar huisvestingsbeleid en publicist), Liesbeth De Donder (hoofddocent agogische wetenschappen VUB), Magda De Meyer (ere-volksvertegenwoordiger), Goddie De Smet (voormalig voorzitter van de Vlaamse Ouderenraad), Sven De Visscher (lector sociaal werk HoGent), Patricia De Vriendt (professor gerontologie VUB), John De Wit (journalist), Nico De Witte (professor gerontologie VUB), Anja Declercq (hoogleraar), Maggy Doumen (ervaringsdeskundige LGBTQI, actief in de seniorenorganisatie- en zorg), Louis Ferrant (ex-huisarts, vrijwillig medewerker Centrum Huisartsgeneeskunde, Universiteit Antwerpen), Frederik Janssens (filosoof en pleitbezorger co-housing) , Christel Geerts, (professor gerontologie VUB),Chikhi Hamida (intercultureel bemiddelaar), Koen Hermans (professor sociaal werk LUCAS – Centrum voor Zorgonderzoek, KU Leuven), Margriet Hermans (tv-figuur, zangeres en gewezen politica), Bernard Hubeau (emeritus hoogleraar Universiteit Antwerpen), Gaby Jennes, (sociologe, voormalig directeur Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen), Hilde Kieboom (voorzitter Sant’Egidio Lage Landen), Maarten Loopmans (professor sociale geografie KU Leuven),Alfons Marcoen (emeritus hoogleraar ontwikkelingspsychologie KU Leuven), Patrick Mertens (gewezen provinciaal secretaris ABVV-Metaal Oost-Vlaanderen), Loredana Marchi (intercultureel werker, directeur Foyer vzw), Staf Nimmegeers (priester en oud-ondervoorzitter van de Senaat), Tanja Nuelant (directeur studiegebied sociaal-agogisch werk Odisee Hogeschool), Jan Peumans (ex-voorzitter Vlaams Parlement), Rudi Roose (professor sociaal werk UGent), Annette Smedts (loopbaanadviseur), René Spiessens (belangenbehartiger OKRA Midden-Vlaanderen), Yolande Swolfs (voormalig lector aan de Plantijn Hogeschool Antwerpen) , Marc Swyngedouw,(professor sociologie KU Leuven), Jean-Paul Van Bendegem (emeritus hoogleraar filosofie), Luc Van de Ven (klinisch ouderenpsycholoog UPC KU Leuven, hoofdredacteur Senior), Walter van den Broeck (auteur), Hugo Van Dienderen (ere-volksvertegenwoordiger), Hendrik Van Geel, (socioloog en publicist), Monika Triest (sociologe en publiciste), Julien Van Geertsom (voormalig voorzitter POD Maatschappelijke Integratie), Mieke Van Hecke (schepen van de stad Gent), Ellen Van Houdenhove (opleidingshoofd gezinswetenschappen en psychosociale gerontologie), Nathalie Van Leuven (dr. mensenrechten, vrijwillig wetenschappelijk medewerker Université Saint-Louis), Dominique Verté (professor gerontologie VUB en Belgian Ageing Studies ), Jan Vranken (emeritus hoogleraar sociologie Universiteit Antwerpen en publicist), Ferre Wyckmans (syndicalist), Walter Zinzen (journalist).