Topman OCAD: ‘Dreigingen tegen politiediensten significant toegenomen’

Het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse (OCAD) stelde vorig jaar een toename vast van het aantal dreigingen tegen politiediensten én van dreigingsmeldingen waarbij meerdere individuen samen plannen smeden. Dat staat in het Jaarverslag 2022 van het OCAD, dat Knack en Le Soir konden inkijken. In een exclusief interview geeft topman Gert Vercauteren tekst en uitleg bij de belangrijkste Belgische trends binnen het extremisme en terrorisme.

In 2022 heeft het OCAD zo’n 700 extremisten en terroristen prioritair opgevolgd. Het gaat om een lichte daling tegenover het jaar voordien, blijkt uit het nieuwe jaarverslag van de dienst. In 2022 zijn ongeveer 80 personen op de radar gekomen op het vlak van extremisme en terrorisme. Daarnaast zijn het afgelopen jaar zo’n 90 mensen geschrapt uit de gemeenschappelijke gegevensbank (GGB).

Wat is het profiel van die 700 extremisten en terroristen uit jullie databank?

Gert Vercauteren: De meeste mensen in de Gemeenschappelijke Gegevensbank – 87% – hebben een islamistisch-jihadistische connotatie. 9% kan dan weer gelinkt worden aan een rechts-extremistisch gedachtegoed en 2% aan links-extremisme. De overigen worden opgevolgd omwille van hun anti-establishment-gedachtegoed, single issues of omwille van een politieke context in het buitenland.

In november 2022 werd in Schaarbeek politieman Thomas Monjoie doodgestoken door een man die in de Gemeenschappelijke Gegevensbank stond. In het laatste kwartaal van 2022 stelde het OCAD een ‘significante toename van het aantal dreigingen tegen politiediensten’ vast.

Vercauteren: Meer nog, we zien die tendens ook dit jaar aanhouden. De politie is een van de doelwitten die steeds opnieuw terugkomen bij de dreigingsmeldingen die we krijgen, en ook in de dreigingsdossiers die we opvolgen. In de nasleep van de aanslag op Monjoie stelden we duidelijk copycatgedrag vast. Maar er is meer waakzaamheid bij de politie, en kleinere zaken worden ook sneller gemeld dan vroeger. Bovendien zien we dat de politie ook wel werkt in een gepolariseerde omgeving in onze stedelijke contexten. We zijn in België niet in die mate gepolariseerd als in Frankrijk, maar er is soms toch wel wat aan het broeien. De politie dient voor sommigen als zondebok.

Niet alleen de politie trouwens.

Vercauteren: Klopt. Recent onderzoek wijst ook op een toename van agressie en geweld tegen de welzijnssector, de jongerenwerking, enzovoort. Je ziet meer en meer dat publieke gezagsdragers het moeilijker krijgen om hun gezag uit te oefenen. Ook brandweerlui en urgentiepersoneel worden lastiggevallen. Ik denk dat dat te maken heeft met een bredere tendens in onze maatschappij: het uniform dwingt geen respect meer af.

De politie zet in op wijkwerking en dat is een goede zaak, maar vertrouwen kweken kan jaren duren. Toch wil ik benadrukken dat sommige rode lijnen niet overschreden mogen worden. Als medische urgentiediensten of politieagenten bezig zijn met een interventie, dan is er geen ruimte om te onderhandelen.

Kunt u zeggen hoe vaak dreiging tegen de politie voorkomt?

Vercauteren: Het is heel moeilijk om daar een cijfer op te plakken. Je ziet dat de politie vaak maar een van de targets is.

De man die Monjoie neerstak was bij jullie al bekend. Welke lessen trekt u daaruit?

Vercauteren: Nulrisico bestaat niet. We doen ons best om met onze Gemeenschappelijke Gegevensbank extremisten zo goed mogelijk te identificeren in een vroegtijdig stadium, en dan zo snel mogelijk in te grijpen. Maar we zijn Noord-Korea niet. We kunnen politiemensen niet 24/7 bij iedereen naast de deur parkeren. En je kunt ook nooit in het hoofd kijken van een betrokkene. Dat gezegd zijnde, moet je natuurlijk proberen te zorgen dat het systeem zo goed mogelijk werkt.

Onze strategie T.E.R. (Strategie tegen terrorisme, extremisme inclusief het radicaliseringsproces, nvdr) brengt diensten op alle beleidsniveaus rond de tafel. De Lokale Taskforces (LTF) en de Lokale Integrale Veiligheidscellen (LIVC-R) zijn de zenuwcentra in die aanpak. In Vlaanderen hebben vier op de vijf gemeentes zo’n LIVC. We moeten ervoor zorgen dat de andere gemeentes ook bijbenen.

Verder bereiden we nieuwe wetgeving voor over de Gemeenschappelijke Gegevensbank. Daarin wordt bijvoorbeeld voorzien dat informatie vanuit de GGB gedeeld kan worden met de zorgsector, dus met de interventiediensten en de eerste lijn. We pleiten er ook voor dat psychologen en psychiaters méér deelnemen aan het overleg binnen de LIVCs. Binnen dat kader mogen ze ook hun beroepsgeheim doorbreken.

(Lees verder onder de foto)

In het nieuwe jaarverslag staat dat in zo’n 20 procent van de dreigingsmeldingen sprake is van plannen beraamd door meerdere individuen samen. Wijst dat op de wederopstanding van terreurorganisaties?

Vercauteren: Organisaties is misschien een groot woord. Denk dus niet noodzakelijk aan een georganiseerde terreurgroepering à la IS of Al Qaeda. Maar er is inderdaad een trend naar kleine cellen, netwerken en informele groepen. Het gaat om losse samenwerkingsverbanden, netwerkjes van vaak jonge mensen – inclusief minderjarigen – die elkaar vooral op sociale media vinden. Bijvoorbeeld in gesloten jihadistische Telegram-kanalen.

Voor 2022 hadden we het bijna uitsluitend over dreigingen die uitgaan van lone actors, terwijl we nu weer een zekere toename zien van gevallen waarin meerdere mensen samen iets van plan zijn. We zien dus inderdaad een groeiende toename van dossiers met een zekere vorm van netwerken.

Leiden de veroordelingen voor de aanslagen van 22/3 in Brussel en Zaventem tot extra dreiging in onze gevangenissen?

Vercauteren: We hebben een systeem om geradicaliseerde mensen in gevangenissen te monitoren. Het zou naïef zijn om te zeggen dat er geen dreiging is, want sommige betrokkenen zijn echt ‘iconen van terrorisme’. Ze hebben onvermijdelijk een bepaalde status in de gevangenis. Hoe zullen ze daarop reageren? Dat kunnen we niet voorspellen, maar we hebben een systeem om ervoor te zorgen dat die mensen achter de tralies goed in de gaten worden gehouden.

Het OCAD bepaalt het dreigingsniveau, waarbij niveau 4 staat voor ‘zeer ernstig’. Hebt u sinds de zaak-Jürgen Conings in 2021 nog een niveau 4 afgekondigd?

Vercauteren: Nee. Niveau 4 betekent dat er al heel concrete aanwijzingen zijn dat de betrokkene op heel korte termijn tot actie wil overgaan.

Een Belgische ex-militair die begin juli werd gearresteerd schoot op een foto van premier Alexander De Croo. Géén niveau 4?

Vercauteren: We waren gelukkig al direct op de hoogte dat die persoon in Noorwegen zat en dat hij dat dreigbericht had opgesteld voor hij naar het buitenland vertrok. Waardoor er eigenlijk van die persoon op dat ogenblik nog wel dreiging uitging, maar zeker geen niveau 4.

Over naar de Syriëstrijders. Hoeveel Belgische mannen, vrouwen en kinderen verblijven er nog in Syrië en Irak?

Vercauteren: Er zijn op dit ogenblik 3 mannen in Irak en 13 mannen die vastgehouden worden door de Koerden in Noord-Syrië. En dan heb je nog 9 vrouwelijke FTF’ers (foreign terrorist fighters, nvdr) die vastzitten in de kampen van Al-Hol en Roj. Het gaat om vrouwen die vanuit België zijn vertrokken, maar die niet noodzakelijk allemaal de Belgische nationaliteit hebben. Ten slotte gaat het om een vijftiental minderjarigen die nog banden hebben met minstens één Belgische FTF’er. Inmiddels zijn wel al een 90-tal kinderen teruggekeerd naar België.

Hoe gaat het met hen?

Vercauteren: Wij hebben op dit ogenblik geen tekenen dat er met een van die kinderen iets zorgwekkends aan de hand is. Natuurlijk zijn de meesten nog jong. Ze kwamen terug toen ze jonger waren dan twaalf jaar. De moeilijke jaren – de pubertijd – moeten nog komen, hè. We zullen zien hoe dat verloopt.

Er zijn twee repatriëringsrondes geweest voor vrouwen en kinderen. Zijn er concrete plannen voor een derde?

Vercauteren: Op dit ogenblik niet. Het standpunt van de diensten – en de regering is ons daar gelukkig in gevolgd – is dat kinderen in de eerste plaats slachtoffer zijn. Die hebben er niet zelf voor gekozen om daar te zijn. En uiteraard is het van groot belang dat die kinderen niet gescheiden worden van hun moeders.

Voor de FTF’ers die geen vooruitzicht hebben om ter plaatse berecht te worden, is ons standpunt dat het beter is om hen terug naar België te brengen en ervoor te zorgen dat ze hier berecht en opgevolgd worden.

De gevangenenruil, het bezoek van de burgemeester van Teheran… Heeft het OCAD ook een aparte dreigingsanalyse gemaakt rond Iran?

Vercauteren: Daar ga ik nu niet veel over zeggen. Ik kan alleen maar zeggen dat we kunnen hopen dat de uitwisseling van Vandecasteele en Assaadi leidt tot een afname van de dreiging, en dat het contentieux dat er was tussen Iran en België nu duidelijk van de baan is. We hopen dat dit zal leiden tot een zekere normalisering van de relaties.

Maar uiteraard zal het nooit helemaal normaal worden. Iran blijft een moeilijk regime waar we, samen met andere landen, nog altijd vaak geconfronteerd worden met allerhande soorten chantages en bedreigingen. Er zijn nog meerdere Westerlingen of mensen met een dubbele nationaliteit vanuit het Westen die worden vastgehouden door Iran en als wisselgeld worden gebruikt.

Hoe bezorgd bent u als OCAD-directeur over rechts-extremisme in België vandaag?

Vercauteren: Het is een dubbel gevoel. Enerzijds kijken we naar de dreigingsmeldingen. Dan zie je dat het de laatste tijd echt wel meevalt en dat minder dan een op de tien dreigingen nog gerelateerd zijn aan het rechts-extremisme. We krijgen sommige maanden helemaal geen meldingen binnen vanuit de rechts-extremistische hoek. Je hebt jihadisme, onbekende ideologie, single issue-zaken, en dan pas rechts-extremisme. Het is zeker en vast niet de grootste dreiging.

Maar er zijn jaarlijks wel een aantal dossiers die te maken hebben met rechts-extremisten die mogelijk iets willen doen. Dat is een fenomeen dat we vroeger bijna niet zagen. Als je ziet wat er online allemaal circuleert op rechts-extremistische fora – oproepen tot haat en geweld – dan moeten we toch waakzaam blijven. We stellen ook vast dat die rechts-extremistische propaganda nog altijd vrij gemakkelijk circuleert, ook op open fora. De jihadistische content is meer teruggedrongen naar gesloten kanalen.

En het is natuurlijk een kwestie van statistiek vooraleer een beïnvloedbaar individu zich laat meeslepen en actie onderneemt. Het gebeurt gelukkig niet vaak, en België is al een hele tijd gespaard gebleven van grote incidenten op rechts-extremistisch vlak.

Hoe onschuldig zijn de memes die in rechts-extremistische kringen gedeeld worden?

Vercauteren: Aangebrande cartoons en memes, daar is op zich niets mis mee. Maar als je ze systematisch gaat verspreiden, dan wordt het natuurlijk wel een ander verhaal. En je ziet dat dit ook wel een zekere appeal heeft bij jongeren, die voordien eigenlijk helemaal niet tot die scene zouden behoren.

In de Gemeenschappelijke Gegevensbank heb je een aparte categorie met haatpropagandisten. Daarin zitten 55 mensen gelinkt aan jihadisme, maar ook 40 gelinkt aan rechts-extremisme. Dat is niet niks.

Vercauteren: Er leeft heel wat op sociale media, vandaar het hoge cijfer van rechts-extremisten bij die haatpropagandisten. Anderzijds zie je minder rechts-extremisme aan de kant van de zogenoemde homegrown terrorist fighters, diegenen die al echt stappen hebben gezet om een aanslag te plegen. Daar zul je weinig of geen rechts-extremisten tegenkomen.

Wat als volgend jaar de Vlaamse onafhankelijkheid wordt uitgeroepen? Houdt het OCAD zich daar ook mee bezig?

Vercauteren: Nee, absoluut niet. We hebben een duidelijk omschreven mandaat. Politieke partijen mogen uiteraard extreem en radicaal zijn. Dat is hun goed recht, zolang ze dat binnen de contouren van onze democratische rechtsstaat doen, is daar helemaal niets mis mee.

Als de situatie op termijn tot extremisme zou leiden, dan zullen we daar uiteraard wel naar kijken.