Succeseconoom Thomas Piketty: ‘Ik wéét dat mijn voorstellen angstaanjagend kunnen zijn’

Multinationals die nauwelijks belastingen betalen, terwijl gezinnen niet weten hoe ze de energiefactuur in hemelsnaam moeten slikken? De ongelijkheid lijkt alleen maar toe te nemen. En toch is succeseconoom Thomas Piketty hoopvol.

De vuistdikke boeken die we van Thomas Piketty gewoon zijn, zijn niet alleen een beetje ontmoedigend, ze zijn ook behoorlijk overdonderend. ‘Wat u schrijft is interessant, maar kunt u het misschien iets minder uitgebreid doen?’ was een veelgehoorde kritiek. Zijn nieuwe boek, Une brève histoire de l’égalité, biedt daar een antwoord op. Piketty werd in 2013 wereldberoemd met Kapitaal in de 21e eeuw, waarvan meer dan 2,5 miljoen exemplaren werden verkocht. Deze keer komt de econoom met een synthese van zijn inzichten over de geschiedenis van de ongelijkheid, en verscherpt hij zijn voorstellen om de komst van een ‘democratisch, ecologisch en gemengd socialisme’ voor te bereiden. Engagement is Piketty niet vreemd. Een gevoel voor timing evenmin: het nieuwe boek komt er enkele maanden voor de Franse presidentsverkiezingen. Als professor aan de École d’économie in Parijs hoopt hij duidelijk dat het thema van sociale ongelijkheid het debat zal bepalen. De onthullingen in de Pandora Papers, het internationale onderzoek naar de offshoreconstructies in belastingparadijzen waar Knack aan meewerkte, zet zijn discours alleen maar kracht bij.

Doorgaans schrijft u over óngelijkheid. Nu levert u een geschiedenis van de gelijkheid af. Een vleugje optimisme in deze onzekere tijden?

Thomas Piketty: Ik ben altijd al optimistisch geweest, maar in dit boek heb ik het inderdaad wat benadrukt. Ik weet het, dat is in mijn werk niet altijd even goed voelbaar. Nochtans toon ik al sinds mijn eerste boek, Les Hauts Revenus en France au XXe siècle (2001), dat de tendens op lange termijn naar meer gelijkheid neigt. Volgend onderzoek, dat ik heb uitgebreid op wereldniveau en waarvoor ik ben teruggegaan in de tijd, heeft die algemene beweging bevestigd. Op het einde van de achttiende eeuw werd, met de Franse Revolutie en de slavenopstand in Saint-Domingue, het begin van het einde ingezet. Dat geldt voor de privilegemaatschappij en voor de slaven- en koloniale maatschappij. Maar goed, het hangt er natuurlijk van af over welke gelijkheid je het hebt. Mijn interesse gaat uit naar ongelijkheden in status, inkomsten, vermogen, ‘ras’ en geslacht. Afhankelijk van welk aspect en welke periode je onder de loep neemt, is die ontwikkeling naar gelijkheid natuurlijk niet rechtlijnig. Maar op lange termijn zien we in al die aspecten onmiskenbaar een beweging naar gelijkheid. We vergeten dat te vaak, en dan vooral de manier waarop het is gebeurd. En net dát interesseert me. Dit boek is een oproep om het gevecht voort te zetten, een gevecht dat moet gebeuren op basis van een degelijke historische kennis. We moeten het belang erkennen van de machtsverhoudingen die al twee eeuwen een maatschappelijke rol spelen en zullen blijven spelen, en we moeten de discussie voeren over waar we institutioneel naartoe willen: wetgevend, electoraal, fiscaal en educatief.

U beweert dat de grote stappen naar gelijkheid doorgaans kort na een crisis worden genomen. Maar uit studies blijkt dat de coronapandemie de ongelijkheid net erger heeft gemaakt.

Piketty:(snel) In mijn boek probeer ik zulke overhaaste conclusies net te vermijden. Ik wil liever een perspectief op lange termijn bieden. Op basis van een periode van een jaar of drie kun je geen ernstige conclusies trekken. Het is te vroeg om te zeggen dat de coronacrisis de ongelijkheid groter heeft gemaakt. Laten we even geduld hebben. Als je naar de voorbije decennia kijkt, zullen sommigen – en op een bepaalde manier ook ik – vinden dat de ongelijkheid is toegenomen en dat de sociale verworvenheden weer ter discussie worden gesteld. Dat is te simplistisch. Zelfs in de jaren 1980 heeft de beweging naar gelijkheid zich voortgezet. Met name op het vlak van rassenongelijkheid valt dat moeilijk tegen te spreken.

Maar qua inkomsten en vermogen is de ongelijkheid groter geworden.

Piketty: Zeker. Maar de ongelijkheid op basis van ras of geslacht is óók een belangrijk onderwerp. Vergeet niet dat we van ver komen. In de jaren 1960 en 1970 waren de westerse samenlevingen zonder uitzondering blank en patriarchaal. Op wereldniveau hadden mensen van verschillende origine alleen contact met elkaar door militaire of koloniale tussenkomsten. Het feit dat er vandaag in het Westen gemeenschappen bestaan waarin mensen uit uiteenlopende milieus democratisch samenleven – hoe onvolmaakt ook – verschilt totaal van de voorbije decennia. Hetzelfde geldt voor de gelijkheid van man en vrouw. Om terug te komen op uw vraag: ja, de grootste multinationals zijn rijker geworden, vooral in de digitale wereld, maar ‘dankzij’ de pandemie werden sommige economische en budgettaire dogma’s weer ter discussie gesteld. Dat is een les die de Europese publieke opinie niet snel zal vergeten.

De Amerikaanse president Joe Biden lijkt iedereen voor te zijn geweest. Hij verhoogde de vennootschapsbelasting en presenteerde een groot investeringsplan, wat doet denken aan de New Deal van zijn verre voorganger Franklin D. Roosevelt.

Piketty: Een groot deel van die beslissingen had hij ook zonder de pandemie genomen. In de Democratische Partij is de druk van de linkse vleugel sterk toegenomen. Dat komt vooral omdat het Democratische electoraat verburgerlijkt is, en een deel van het populaire electoraat weer bij de Republikeinen is terechtgekomen. De Republikeinse Partij is – het pathologische geval van Donald Trump buiten beschouwing gelaten – de enige buffer tegen de buitensporigheden van de mondialisering gebleken. De Democraten beseffen dat, als ze hun kiezers willen terugwinnen, ze zwaar moeten investeren in openbare diensten, infrastructuur enzovoort.

U stelt een reeks maatregelen voor die tot meer gelijkheid moet leiden. Wat zijn de voornaamste?

Piketty: We moeten de balans opmaken van wat de voorbije twee eeuwen heeft gewerkt om tot meer gelijkheid te komen, waarom de beweging recent is stilgevallen en hoe je ze weer op gang kunt trekken. Dan moet je twee dingen in gedachten houden. Eén: de opkomst van de welvaartsstaat en de invoering van de progressieve belasting. Die concepten moeten internationaal worden uitgewerkt. Twee: internationaal moeten we meer rekening houden met ontwikkeling, en moeten de belastinginkomsten gedeeld worden tussen Noord en Zuid. Net als in de koloniale tijd gaan we er nog altijd van uit dat de landen in het Zuiden niet in staat zijn om zichzelf te besturen. De oplossing is dat een deel van de belastinginkomsten van de multinationals verdeeld wordt over behoeftige landen. Laten we niet vergeten dat het Noorden zich tijdens de industriële revolutie maar kon verrijken dankzij het Zuiden en de ongebreidelde exploitatie van natuurlijke grondstoffen.

U wilt de progressieve belasting voor grote vermogens optrekken tot 90 procent. Dan riskeer je een kapitaalvlucht. Hoe denkt u dat te voorkomen?

Piketty: De fundamentele fout is net het vrije verkeer van kapitaal. Dat is een heel slecht systeem. Je plukt jarenlang de vruchten van de openbare voorzieningen van een land – scholen, ziekenhuizen, noem maar op -, beschikt daardoor over goedopgeleide arbeidskrachten, en dan verplaats je je fortuin naar een ander rechtsgebied? Zo schuif je de factuur door naar de rest van de bevolking. Men durft tegenwoordig niet meer hardop te zeggen dat de rijken meer stemmen of privileges zouden moeten krijgen, dus men zocht een andere weg: vrij verkeer van kapitaal, dat een soort onschendbaar recht is geworden. Het zorgt ervoor dat we de mondialisering zijn gaan verafschuwen. Ook de manier waarop het vrije verkeer van kapitaal wordt goedgepraat, is funest. Aan de ene kant zijn er mensen die het verschijnsel willen normaliseren, ‘omdat het niet anders kan’. Aan de andere kant wordt de aandacht afgeleid door alles de schuld te noemen van migranten. Dat was de strategie van Trump, en ze heeft ook in Europa volgelingen.

Volgens Europese verdragen moeten de lidstaten unaniem akkoord gaan als we het kapitaalverkeer willen bijsturen. Is dat haalbaar?

Piketty: Om een verandering door te voeren, hoef je niet te wachten op unanimiteit. In onze geschiedenis is geen enkele belangrijke verandering tot stand gekomen met unanimiteit, niet op nationaal en niet op internationaal niveau. De laatste grote verandering vond plaats toen de Verenigde Staten, onder president Barack Obama, erin slaagden om de Zwitserse banken te laten buigen met betrekking tot het bankgeheim. Dat is een concreet voorbeeld van wat ik ‘universalistisch soevereinisme’ noem.

Wat bedoelt u daarmee?

Piketty: Voor mij verwoordt ‘universalistisch soevereinisme’ het idee dat elke politieke gemeenschap haar eigen voorwaarden moet kunnen stellen in haar uitwisselingen met de rest van de wereld. Dat zou zorgen voor een bepaalde soevereiniteit. Maar het moet gebeuren op basis van universalistische principes, die op de verschillende landen op dezelfde manier van toepassing zijn. Een voorbeeld. Als Frankrijk beslist om alleen de technologiereuzen te belasten en niet de grote Franse luxemerken, heb je een geval van nationalistisch soevereinisme. Als daarentegen beslist wordt dat alle multinationals, van welke nationaliteit ook, dezelfde fiscale regels moeten volgen, is dat een geval van ‘universalistisch soevereinisme’. Dat heeft vaak een positief effect, want de andere landen zullen hetzelfde willen doen.

Kijk, ik wéét dat mijn voorstellen nogal angstaanjagend kunnen zijn. Maar we zijn op een punt gekomen dat we niet anders kunnen dan het dogma van de vrijhandel achter ons laten. Al was het maar om het koolstofequivalent van de internationale handel te belasten. Of hebben we misschien nog ergere klimaatrampen nodig dan die van afgelopen zomer om ons daarvan bewust te worden?

Bij de Franse presidentsverkiezingen van 2017 steunde u openlijk de socialist Benoît Hamon. Wie lijkt u in 2022 het meest geschikt om uw voorstellen uit te werken?

Piketty: Het huidige klimaat is onvoorspelbaar. Op dit moment heb ik geen idee. Maar uiteindelijk zal ik wel stemmen, het is te makkelijk om langs de zijlijn te gaan staan. Voorlopig kan ik me niet scharen achter een linkse kandidaat die beweert dat hij alleen gelijk heeft. En net dat is het signaal dat de drie grote linkse partijen in Frankrijk (groenen, socialisten en insoumis, nvdr) lijken te geven.