In zijn Activiteitenverslag 2017-2018 waarschuwt de Staatsveiligheid onder meer voor ‘extreemrechts gedachtegoed’ dat ‘volop actief is’ in ons land. Andere opvallende conclusie: ’20 procent van de ouders van kinderen ingeschreven voor thuisonderwijs in België zou banden hebben met extremistische groeperingen.’
We hebben er lang op moeten wachten, maar eindelijk is het er dan toch: een nieuw activiteitenverslag van de Veiligheid van de Staat (VSSE). In haar Activiteitenverslag 2017-2018 geeft de dienst op 36 pagina’s een verstaanbaar overzicht van een aantal van haar activiteiten. ‘Een dergelijk activiteitenverslag is enigszins ongewoon in de wereld van de inlichtingendiensten, waar begrippen als vertrouwelijkheid en discretie hoog in het vaandel worden gevoerd’, schrijft administrateur-generaal Jaak Raes in het voorwoord. ‘Discretie mag echter geen synoniem of excuus worden voor “geheimdoenerij”.’ Guy Rapaille, tot voor kort voorzitter van het toezichtsorgaan van de Staatsveiligheid, voegt toe: ‘Een dergelijk rapport geeft aan de dienst ook zijn noodzakelijk bestaansrecht in onze maatschappij.’
Het vorige jaarverslag van de Staatsveiligheid -toen nog 116 pagina’s- dateerde intussen al van 2011.
Het gloednieuwe verslag lijst een aantal facts & figures op over onze 007’s: de dienst telt 627 voltijdse medewerkers, 30 meer dan toen Raes aantrad in 2014. Tussen 2016 en 2018 werden 140 nieuwe medewerkers aangeworven. Een deel vult de leemte op ontstaan door het vertrek van de bodyguards van vips (een functie die de Staatsveiligheid overhevelde naar de politie), een ander deel compenseert de vertrekkers. Raes pleitte eerder al voor een verdubbeling van de hele staf. ‘Die is nog lang niet bereikt’, klinkt het. ‘Nochtans is dat noodzakelijk.’
Het budget van de inlichtingendienst steeg van 48,665 miljoen euro in 2017 naar 63,441 miljoen euro dit jaar. De stijging is te verklaren door een investering in ICT.
De Staatsveiligheid verspreidde bijna 9000 berichten
Het jaarverslag citeert nog meer cijfers. De Staatsveiligheid doet steeds meer veiligheidsverificaties (screenings in databanken om te checken of een naam gekend is): van bijna 70.000 in 2014 steeg het aantal tot 125.000 in 2017. Ook veiligheidsonderzoeken (dat is ruimer dan een ‘verificatie’) namen fors toe: van 3858 in 2014 naar meer dan 6400 vorig jaar.
We hebben beslist om thuisonderwijs en de mogelijke inzet ervan door extremistische bewegingen van alle aard van nabij te volgen.
Verder wisselde de Staatsveiligheid vorig jaar duizenden berichten uit: 25.311 inkomende berichten afkomstig van Belgische overheden en buitenlandse zusterdiensten, en 8858 uitgaande berichten voor Belgische overheden, partnerdiensten en buitenlandse inlichtingendiensten.
Het aantal rapporten over racicalisering in gevangenissen (en andere gerelateerde problematiek achter de tralies) steeg van 45 in 2015 naar 598 vorig jaar. In 2015 is binnen de Staatsveiligheid een aparte “Cel Gevangenissen” opgericht. Die werd intussen uitgebreid van 2 naar 12 medewerkers. ‘De radicalisering in de gevangenissen blijft aanhouden’, schrijft de inlichtingendienst. ‘Het aantal gedetineerden gelinkt aan radicalisme en terrorisme is sinds 2014 in elk geval alleen maar toegenomen. In september 2018 telden de Belgische gevangenissen 130 gedetineerden die voor terrorisme veroordeeld zijn of in voorhechtenis zitten in een terrorismedossier.’
Sinds 2017 komen teruggekeerde Syriëstrijders vrij of krijgen penitentiair verlof en komen op die manier opnieuw in de maatschappij terecht. ‘De huidige groep Belgische Syriëstrijders zal na 3 tot 5 jaar gevangenisstraf nog steeds binnen de leeftijdsgroep van 25- tot 30-jarigen vallen. Als deze groep van voor terrorisme veroordeelde gedetineerden recidiveert, kan ons land met een nieuwe golf van extremisme en zelfs van jihadisme geconfronteerd worden.’
‘Terugkeer vrouwelijke Syriëstrijders ingegeven door pragmatische motieven’
Hoe groot blijft de jihadistische dreiging? Is ons land opnieuw veilig geworden, of toch niet?
‘In vergelijking met twee jaar geleden kunnen we voorlopig besluiten dat de dreiging enerzijds afgenomen is, maar tegelijk ook meer diffuus en minder zichtbaar geworden is’, klinkt het. ‘Internationaal heeft IS zware klappen gekregen, maar het zou voorbarig zijn om de terreurbeweging als volledig verslagen te beschouwen.’ Ook de voedingsbodem voor het terrorisme is volgens de dienst niet fundamenteel veranderd: ‘De gepercipieerde of reële discriminatie, de politieke instabiliteit, de slechte economische omstandigheden, de werkloosheid, de lage ontwikkelingsgraad.’
Nu IS verzwakt is, wordt soms gevreesd dat Al Qaeda haar vroegere leidinggevende positie binnen het internationale jihadisme zal proberen te heroveren. Zelfs over een mogelijke fusie tussen IS en Al Qaeda wordt gefluisterd. Geen van beide scenario’s lijkt volgens de Staatsveiligheid op korte termijn erg realistisch.
Vaak is de schade die door spionageactiviteiten wordt teweeggebracht veel minder zichtbaar dan bij een terroristische aanslag. Daarom is ze echter niet minder groot.
‘In ons land wordt de concrete terreurdreiging op dit moment vooral door twee factoren bepaald: de situatie van de Belgische Syriëstrijders en de dreiging van de zogenaamde lone actors.’ Van de meer dan 400 personen die sinds 2012 vanuit ons land naar Syrië trokken om er zich aan te sluiten bij jihadistisch geïnspireerde, gewapende groeperingen, zijn er 130 inmiddels teruggekeerd -met inbegrip van een aantal daders van de terreuraanslagen in Parijs en Brussel. De Staatsveiligheid: ‘Van de overblijvende Belgische strijders zou bijna de helft gesneuveld zijn, waardoor er naar schatting nog ongeveer 150 ter plaatse actief zijn.’
‘Enigszins verrassend heeft de implosie van het Kalifaat niet geleid tot een massale terugkeer, waardoor ook het aantal returnees al enkele jaren nagenoeg stabiel gebleven is. (…) De voorbije twee jaren hebben we vastgesteld dat vooral vrouwelijke foreign terrorist fighters met hun kinderen willen terugkeren. Deze terugkeerpogingen lijken vooral ingegeven door de steeds moeilijker en gevaarlijker levensomstandigheden in wat ooit het IS-Kalifaat was. Hun verlangen om naar ons land terug te komen, is dus vooral door pragmatische motieven ingegeven, en niet zozeer door een daadwerkelijke deradicalisering.’
Thuisonderwijs
De Staatsveiligheid bespreekt ook het ‘islamitisch extremisme’ in ons land, en verwijst daarbij opvallend naar de rol van thuisonderwijs. ‘We mogen niet voorbijgaan aan de invloed van het gezin als vector van radicalisering. We hebben beslist om thuisonderwijs en de mogelijke inzet ervan door extremistische bewegingen van alle aard van nabij te volgen. De resultaten liegen er niet om: 20 procent van de ouders van kinderen ingeschreven voor thuisonderwijs in België zou banden hebben met extremistische groeperingen. Hoewel het niet altijd mogelijk is om te bepalen of de keuze voor thuisonderwijs het gevolg is van extreme overtuigingen, toch moet de potentiële dreiging die van deze onderwijsmethode uitgaat, ernstig worden genomen. Het doelpubliek is immers fragiel en gevoelig.’
Buitenlandse James Bonds
Contraspionage blijft een cruciale opdracht van de Staatsveiligheid. In zijn jaarverslag verwijst de dienst in dat verband naar activiteiten van Rusland, China, Iran en ‘landen van Noord-Afrika of Klein-Azië’. Maar ook ‘bevriende landen’ proberen in Brussel ‘belangrijke of bevoorrechte informatieposities te verwerven, die vaak niet op legale wijze toegankelijk zijn’.
Al die spionage in België door buitenlandse James Bonds, is dat erg? ‘Zeer vaak is de schade die door spionageactiviteiten wordt teweeggebracht veel minder zichtbaar dan bij een terroristische aanslag’, klinkt het. ‘Daarom is ze echter niet minder groot. Wanneer spionnen bijvoorbeeld de onderhandelingspositie van België kennen in het kader van een internationaal verdrag, beschikken zij over een aanzienlijk strategisch voordeel.’
Twee aparte hoofdstukken in het jaarverslag zijn gewijd aan de inlichtingenactiviteiten van Rusland en China.
Verkiezingen beïnvloeden
De Staatsveiligheid schrijft ook dat ze zich in het kader van preventie toespitst op de federale, regionale en Europese verkiezingen van mei 2019. ‘Om het risico op inmenging door buitenlandse mogendheden tijdens deze democratische gebeurtenissen te verminderen, hebben we samen met andere Belgische partners een taskforce-Verkiezingen opgericht. Die heeft tot doel om de beleidsmakers en overheidsinstanties te sensibiliseren om de verspreiding van misleidende informatie op de sociale netwerken in te perken.’
Samen met de militaire inlichtingendienst ADIV probeert de Staatsveiligheid te achterhalen of er vanuit het buitenland georganiseerde pogingen zijn om het democratische proces te beïnvloeden.
Sinds de vluchtelingencrisis van 2015-2016 zijn anti-islam en anti-asielactivisme het belangrijkste thema geworden in extreemrechtse kringen
‘Wat de sociale media betreft, denken we dan aan desinformatiecampagnes. We kijken in dat geval zowel naar de oorsprong van de berichten als naar de accounts die ze verspreiden. De voorbije jaren is immers gebleken dat verschillende verkiezingen in het Westen doelwit zijn geweest van georchestreerde pogingen om de publieke opinie in een bepaalde richting te duwen, door middel van een aantal narratieven die hiertoe systematisch worden aangewend.’
De Staatsveiligheid wil het fenomeen ‘detecteren en indien mogelijk vestoren’.
Chinese spionage
Over China schrijft de Staatsveiligheid dat ze inlichtingenactiviteiten heeft vastgesteld van de traditionele Chinese inlichtingendiensten MSS (Ministry of State Security) en MID (Millitary Intelligence Directorate). ‘Die gebruiken een reeks coverorganisaties voor hun inlichtingenactiviteiten zoals denktanks en media- en staatsbedrijven. Soms zetten ze echter ook vzw’s of andere organisaties op om hen te helpen bij hun inlichtingenactiviteiten. Ze dienen als dekmantel om in contact te treden met bepaalde personen, om hun activiteiten een zekere legitimiteit te verscha en of om visumaanvragen te faciliteren.’
Een recenter fenomeen zijn de Chinese overheidsorganisaties die in principe geen deel uitmaken van het inlichtingenapparaat maar toch inlichtingenvergaren. ‘Het internationale liaison department van de Chinese Communistische Partij bijvoorbeeld verzamelt politieke inlichtingen. Het normale takenpakket van een dergelijke politieke organisatie bestaat in het opbouwen van contacten met Europese instellingen en politieke partijen. Zodra de informatieoverdacht echter in één richting verloopt, met name naar China, is er sprake van een problematische situatie. Wanneer er bovendien clandestien wordt getracht om niet-publieke informatie te bemachtigen, spreken we van spionage.’
Chinese spionnen zouden in België vooral actief zijn gezien de aanwezigheid van de Europese instellingen. ‘De Chinese overheid wil voorkennis verwerven over beslissingen, strategische plannen en politieke uitspraken die een impact kunnen hebben op China. Zo trachten haar inlichtingendiensten bijvoorbeeld te achterhalen welke de plannen zijn van de Europese Unie, maar ook hoe de onderlinge relaties verlopen tussen de lidstaten. Want verdeeldheid of onenigheid kan in China’s voordeel spelen.’
De Staatsveiligheid verwacht niet dat Chinese spionage gericht op Belgische en Europese belangen zal afnemen.
Extreem-rechts in maatpak
‘Gewelddadig links-extremisme blijft beperkt in België’, aldus de inlichtingendienst in zijn activiteitenverslag. ‘Ons interesseren de verenigingen, groeperingen en splintergroeperingen die tegen de democratische en grondwettelijke orde gekant zijn. Ze tellen slechts een honderdtal militanten en sympathisanten die zich vooral in Brussel bevinden.’
Het extreem-rechtse gedachtegoed echter is volgens de Staatsveiligheid ‘ook in België springlevend’. De dienst stelde bovendien een ‘grondige transformatie ‘ vast van het exteem-rechtse milieu.
‘Oude verschijningsvormen zoals het rabiate nazisme of de skinheadcultuur zijn enigszins op hun retour. Terwijl tien jaar geleden soms ettelijke honderden extreem-rechtse skinheads neerstreken in een parochiezaaltje ergens te lande, om naar bands te luisteren die het nazisme en zijn uitwassen verheerlijkten, zijn de restanten van deze subcultuur nu erg in zichzelf gekeerd. Concerten of andere evenementen blijven bijzonder discreet en kleinschalig. Toch volgen we activiteiten en leden van verschillende potentieel gewelddadige neonazibewegingen op.’
Sinds de vluchtelingencrisis van 2015-2016 zijn anti-islam en anti-asielactivisme het belangrijkste thema geworden in extreemrechtse kringen, schrijft de Staatsveiligheid. ‘Het onderscheid tussen beide is evenwel sterk vervaagd, sinds de vluchtelingstroom over haar hoogtepunt heen is.’ Nieuwe bewegingen schieten ‘als paddenstoelen uit de grond’ maar ook oudere extreem-rechtse bewegingen hebben volgens de Staatsveiligheid hun focus verlegd naar deze thema’s.
‘Sinds de vluchtelingencrisis zijn in heel West-Europa ook de zogenaamde identitaire bewegingen in opmars, naar het voorbeeld van alt-right in de Verenigde Staten. Het is een nieuwe verschijningsvorm van radicaal rechts of ‘extreemrechts in maatpak’. Het gaat om op het eerste gezicht keurige, rechtse groeperingen die eerder gegoede studenten aantrekken dan skins met getatoeëerde armen. Met opvallende, mediatieke acties weten deze groeperingen zoals Génération Identitaire in Frankrijk of Identitäre Bewegung Deutschland de aandacht van pers en publiek te vestigen op hun thema’s die nauw aanleunen bij het anti-islamactivisme. Maar ze gaan ook breder en steunen op een conservatief wereldbeeld en het christelijk karakter van Europa.’
Schild en Vrienden
‘In België is Schild en Vrienden zonder meer de succesvolste exponent van deze identitaire beweging’, schrijf de inlichtingendienst. ‘Dit fenomeen verdient onze aandacht. Dit is echter een moeilijke kwestie: de beweging trekt individuen aan met zeer uiteenlopende profielen en overtuigingen gaande van een rechts-conservatieve, maar democratische en geweldloze ideologie, tot allerhande rechts-extremistische, racistische en negationistische ideeën, inclusief verheerlijking van de nazi-ideologie en van geweld.’
Bovendien tekent er volgens de inlichtingendienst ‘een trend af binnen extreemrechts om zich te bewapenen. Leiders van extreemrechtse groeperingen roepen hun militanten op om schietlessen te volgen en wapens te verwerven -op een legale of illegale manier.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
