‘Wie ook Open VLD-voorzitter wordt, hij zal 0,0 procent macht hebben’

Op zaterdag 23 september weet interim-voorzitter Tom Ongena of hij het woordje ‘interim’ uit zijn jobomschrijving mag schrappen. Ondertussen ligt de procedure van de Open VLD-voorzittersverkiezingen onder vuur, waardoor Vlaams Parlementslid Els Ampe uit het partijbestuur stapte.

‘Met alle respect, maar u bent de stroman van Alexander De Croo.’ Tijdens het allereerste live televisie-interview met Tom Ongena op 4 juli valt de opmerking van VRT-journalist Bart Verhulst al na 90 seconden. Ongena is dan net door het Open VLD-partijbestuur aangewezen als interim-voorzitter na het onverwachte vertrek van Egbert Lachaert. Maar de toon is gezet: er is maar één baas in de partij, en dat is premier De Croo.

Met het ledencongres van zaterdag 23 september in aantocht is er weinig veranderd aan die inschatting, zo blijkt uit gesprekken met Open VLD-kopstukken. Over Ongena als mens en politicus valt haast niets slechts te horen, de man uit Sint-Katelijne-Waver meent het goed. ‘Maar wie ook voorzitter wordt, hij zal 0,0 procent macht hebben’, zegt een topper. Een ander kopstuk: ‘Tom is de stroman van dienst. Dat weet iedereen, hijzelf inbegrepen.’ De echte bazen, dat zijn Alexander De Croo, Vincent Van Quickenborne en Bart Somers – niet noodzakelijk in die volgorde.

Zelf ontkracht Ongena die beeldvorming. Al van bij het begin zet de interim-voorzitter zich in de markt als een man van de basis, met een lidkaart die al dateert uit 1993. In zijn eerste perscommuniqué laat hij niet onvermeld hoe vaak hij al borden hielp afwassen op eetfestijnen. Ongena is niet van plan om ‘zaakwaarnemer’ te worden tot aan de verkiezingen van juni 2024. Hij wil de Open VLD vernieuwen.

Hoewel niemand tegenspreekt dat Ongena zijn sporen heeft verdiend als woordvoerder, kabinetsmedewerker en parlementslid, verdient het beeld van ‘kandidaat van de basis’ nuance. Ongena was simpelweg een consensusfiguur die op het juiste moment op de juiste plek was. Hij was jarenlang de rechterhand van de Vlaamse viceminister-president Bart Somers en staat dus in een goed blaadje bij de linkerzijde van de partij.

Tegelijkertijd zal Ongena premier Alexander De Croo niet hinderen om het voortouw te nemen de komende maanden en tijdens de verkiezingscampagne. ‘Met de komst van Ongena komt de Melsensstraat 34, het partijhoofdkwartier, finaal in de greep van de Wetstraat 16, de uitvalsbasis van de eerste minister’, klinkt het. ‘De partijkoers moet voorspelbaar worden zodat de premier naar de verkiezingen kan als verlosser des vaderlands.’

(Lees verder onder de preview)

Waarom houden de Open VLD-clans zich gedeisd?

Voor die strategie valt ook iets te zeggen. Gewezen voorzitter van Open VLD Lachaert werd verweten dat hij de partij te graag (en soms te onhandig) in de verf zette, waardoor de verwezenlijkingen van De Croo met zijn Vivaldi-ploeg ondergesneeuwd dreigden te raken. Als reactie hielden De Croo en vicepremier Vincent Van Quickenborne Lachaert steeds verder weg van het dagelijkse reilen en zeilen. Naarmate de relaties verzuurden en de peilingen verslechterden – met 8 procent als historisch dieptepunt – werd het Lachaert te veel.

Dat verklaart waarom Tom Ongena niet wordt uitgedaagd door een bekende kop, maar door Vincent Stuer en Bert Schelfhout, die zich kennelijk zonder noemenswaardige basis in het strijdgewoel gooien.

Stuer is vooral bekend van zijn baan als woordvoerder van Karel De Gucht (oud-voorzitter van Open VLD en Eurocommissaris) en speechschrijver van Europees Commissievoorzitter José Emmanuel Barroso.

Schelfhout van zijn tijd als voorzitter van Jong VLD. Een bron: ‘Doordat de verkiezingen snel dichterbij komen en De Croo zo’n prominente rol speelt, voelt de breedgedragen vernieuwerskant zich niet geroepen om Ongena uit te dagen. De setting is er gewoon niet naar.’

Maar er speelt ook iets anders. Door de slechte peilingen zijn de plaatsen op de lijst gewoonweg te duur geworden. Een voorbeeld: in de Kamerkieskring Limburg riskeren de liberalen op nul zetels te stranden. Ook in de andere provincies slinken de kansen. Wie niet op plaats 1 of 2 op de lijst staat, ziet zijn of haar mandaat waarschijnlijk door de vingers glippen. Daarom wil niemand de top tegen de haren in strijken.

Dat geldt ook voor de zogenaamde clans in de Open VLD. ‘De clan-De Gucht houdt zich gedeisd zodat Vlaams Parlementslid Jean-Jacques De Gucht verzekerd is van zijn plaats op de Oost-Vlaamse lijst’, klinkt het bij meerdere bronnen.

Els Ampe: ‘Aan dit circus doe ik niet mee’

Door al die overwegingen, is de inschatting dan ook dat Ongena het zal halen bij de stemming op 23 september in de gebouwen van de Vrije Universiteit Brussel (VUB).

Al weet je maar nooit. Bijzonder aan deze verkiezing is dat alleen de fysiek aanwezige leden mogen stemmen. Normaliter mogen alle Open VLD-leden digitaal of per brief meestemmen, maar om financieel-technische redenen wijkt de partij daarvan af. Wie zaterdag niet vanaf 10 uur ’s ochtends in Brussel is, stemt niet mee.

‘Er zal dus maar een select kransje aanwezig zijn’, zegt politoloog Bram Wauters (UGent), die interne partijverkiezingen al jaren opvolgt. ‘Op zulke congressen duiken vooral de leden op die voor de partij werken. Kabinetsmedewerkers, partijmedewerkers of parlementaire medewerkers … Hun stem zal zwaarder doorwegen dan die van de “gewone” leden.’ En dat zal heel waarschijnlijk consensusfiguur Ongena in de kaart spelen.

(Lees verder onder de preview)

Al is de partijtop wel zenuwachtig voor de stemming die aan de eigenlijke voorzittersverkiezing voorafgaat. Want eerst moeten de aanwezigen een statutenwijziging bekrachtigen, die de gang van zaken moet legitimeren – zoals de uitzondering dat niet alle 45.000 leden mogen meestemmen. Voor die wijziging is een tweederdemeerderheid nodig. De liberale rebel Els Ampe kan zich daar alvast niet in vinden en stapt uit het partijbestuur: ‘De voorzittersverkiezing is nep’, zegt het Vlaams Parlementslid. ‘Aan dit circus doe ik niet mee.’

Ampe vindt het niet kunnen dat de statuutwijziging niet eenmalig zou zijn, maar permanent. Zo ontstaat het risico dat zulke buitengewone voorzittersverkiezingen vaker zullen voorvallen zodra de partijtop dat nodig acht. De partij zelf ontkent formeel en zegt dat de wijziging eenmalig is.

Voorlopig zijn er geen aanwijzingen dat de opmerkelijke beslissing van de Brusselse Ampe voor grotere rimpelingen bij de liberalen zorgt. Maar als er voldoende tegenstanders van de statutenwijziging present tekenen aan de VUB, dan worden de eigenlijke voorzittersverkiezingen meteen uitgesteld en moet de partij alsnog de statutair bepaalde weg volgen en onder meer alle leden laten stemmen.

‘Dit is kunst- en vliegwerk’, zegt professor Wauters. ‘Het ironische is dat de Open VLD als eerste partij in Vlaanderen de trend startte om alle leden te laten meestemmen. De partij heeft daar ook een bepaalde geloofwaardigheid mee gewonnen. Nu begeven ze zich op onontgonnen terrein.’