Werken, werken, werken: ‘Dit is het afscheid van het bobosocialisme’

Werken, werken, werken. Het is niet alleen de mantra van de regering-De Wever, maar ook de hartenklop van een wezenlijke mentaliteitsverandering op links. Een logische evolutie of een bewijs van de verdere verrechtsing?

Voor wie het nog niet goed begrepen heeft: de nieuwe federale regering wil zoveel mogelijk mensen aan het werk krijgen en dat zo lang mogelijk. Van langdurig werklozen tot treinbegeleiders die vroeg met pensioen willen, voor iedereen geldt de slagzin van Arizona: sine labore nihil, niets zonder werk. Volgens premier Bart De Wever (N-VA) is dat het bindmiddel van zijn ploeg van Vlaams-nationalisten, Franstalige liberalen, christendemocraten en Vlaamse socialisten.

‘Wie in staat is om te werken moet aangemoedigd worden om dat te doen’, zei de eerste minister in zijn regeerverklaring. ‘Dat is niet alleen in het belang van de overheidsfinanciën. Maar vooral in het belang van die mensen zelf. Werk zorgt voor persoonlijke en financiële emancipatie, voor een sociaal netwerk en voor zingeving.’ Het verklaart enkele ingrijpende maatregelen zoals de beperking van de werkloosheid in de tijd, de besparingen in de pensioenen en de afschaffing van het verbod op nachtarbeid.

Is het vreemd dat een partij als Vooruit die logica onderschrijft? Toch niet. Als partij van de arbeid en de arbeider (zonder hoofdletters) dragen de socialisten het thema al sinds hun begindagen hoog in het vaandel. Ze zetten mee hun schouders onder de welvaartsstaat. ‘Dit gaat terug naar de consensus die werkgevers en werknemers na de Tweede Wereldoorlog hebben bereikt’, zegt historicus Olivier Boehme, die publiceert over de vervlechting van politiek, cultuur en economie.

‘De Productiviteitsverklaring uit 1954 is een mijlpaal in ons economisch leven: dankzij productiviteit komt er ruimte om hogere lonen te betalen, om de werkomstandigheden te verbeteren en onze welvaart te financieren.’

Nationale Bank: ‘Overheidstekort zal onder regering-De Wever probleem blijven’

Oren en poten

De houding van Vooruit is ook niet helemaal nieuw. Al rond de eeuwwisseling, in de eerste paarse regering onder de liberale premier Guy Verhofstadt, hield Frank Vandenbroucke (Vooruit) warme pleidooien voor de ‘actieve welvaartsstaat’. De vergrijzing kon alleen aangepakt worden door activering. In 2013 zei minister van Werk Monica De Coninck het zo: ‘Al wie poten en oren heeft, zal moeten werken.’

Toch is er de laatste tijd iets opmerkelijks aan de hand bij links. ‘Steeds meer wordt goed burgerschap gekoppeld aan betaald werk’, zegt Boehme. ‘Alleen werken – zelfs véél werken – leidt tot zingeving. Daarover zijn links en rechts het vandaag blijkbaar eens.’

Werken, werken, werken. Het bracht Vooruit-voorzitter Conner Rousseau in 2023 tot de uitspraak dat ook huismoeders aan de bak moeten. ‘Die vrouw rijdt ook op onze wegen, haar kinderen gaan naar onze scholen en als ze ziek is, kan ze ook rekenen op onze gezondheidszorg.’

Ook Vincent Scheltiens (UAntwerpen) hoorde de verandering van toon. Als historicus is hij goed thuis in linkse en syndicale kringen. ‘De linkerzijde heeft altijd ingezet op de fierheid en de verheffende kracht van arbeid. De socialistische liederen zitten vol met dat soort referenties. Maar historisch gezien heeft links altijd strijd gevoerd voor de verkorting van de werktijd. Het oude motto “we werken om te leven, we leven niet om te werken” wordt vandaag omgekeerd.’

Tussen haakjes: het was nota bene Bart De Wever die vraagtekens zette bij het betoog van Rousseau rond huismoeders. ‘Ik ben niet tegen de sociale zekerheid, op voorwaarde dat het geld terechtkomt bij de mensen die het echt nodig hebben of als het wordt gebruikt om gedrag te stimuleren dat de res publica versterkt, maar economisch misschien niet wordt gemonetariseerd’, zei De Wever vorig jaar in het Vlaams-conservatieve blad ’t Pallieterke. ‘Dat Conner Rousseau – die ik op persoonlijk vlak enorm waardeer – op een bepaald moment heeft gezegd dat ook huisvrouwen van de publieke infrastructuur profiteren, vond ik beneden alle peil.’

In elk geval halveert Arizona het huwelijksquotiënt. Daardoor wordt het financieel minder aantrekkelijk als maar één partner van een koppel werkt.

Jobmotor in België valt stil, alleen de overheid zorgt nog voor extra banen

Tegen deeltijds werk

Vorige week verscheen een opmerkelijk artikel van de jonge politoloog Simon van Teutem, een rijzende ster in Nederland. Voor De Correspondent schreef hij een pleidooi met als titel ‘Echt iets betekenen voor je medemens? Ga fulltime werken’. Op Oostenrijk na wordt in geen enkel Europees land vaker deeltijds gewerkt dan in Nederland – België staat op de vierde plaats. ‘Het is een ongemakkelijke waarheid die mijn linkse vrienden en ik soms liever negeren’, schrijft Van Teutem. ‘Geld moet eerst verdiend worden voordat het kan worden uitgegeven.’

De progressieve Van Teutem knoopt het idee van veel werken aan de belangrijke linkse waarde van solidariteit. ‘Want als meer mensen voltijds zouden werken, zou er meer geld zijn voor essentiële voorzieningen als zorg en pensioenen. Dus hoe comfortabel het ook kan zijn om een extra vrije dag te hebben in je werkweek, de staatskas vul je er niet mee.’

Dat klinkt René Cuperus als muziek in de oren. De Nederlandse historicus en senior research fellow bij Clingendael was vroeger bekend als partij-ideoloog bij de sociaaldemocraten van de Partij van de Arbeid. Al voelt hij zich vandaag niet meer zo links. ‘In heel wat westerse landen zie ik links helaas nog altijd obsessief bezig zijn met klimaat en identiteitspolitiek,’ zegt hij, ‘en niet met de economie of werken.’

Cuperus ziet met lede ogen aan hoe moeilijk werkgevers het hebben om personeel te vinden. ‘Onlangs las ik over een supermarkt in een Nederlands dorp die moet sluiten. Ze vonden niemand meer die wilde werken volgens de uurregeling van de winkel. Jonge sollicitanten wilden maandag of vrijdag een vrije dag krijgen.’

Terrasjesmaatschappij

Zeker bij de overheid en onder hoogopgeleiden is de situatie zorgwekkend. Cuperus vond er een term voor: de terrasjesmaatschappij. ‘Voor de Atlas van Afgehaakt Nederland onderzocht ik waar de crisis van de volkspartijen vandaan kwam. Het speelt mee dat we een hoogopgeleidendemocratie zijn geworden, die weinig empathie heeft voor praktisch opgeleiden in de regio. Hoogopgeleiden maken vooral beleid voor mensen als zijzelf. Bovendien werken ze nog eens parttime en met thuiswerkdagen. Hoe serieus werken zij voor de publieke zaak, of voor het algemeen belang? Ik mis toewijding en eigenaarschap.’

Volgens Cuperus is Europa het hoogste welzijnscontinent, the quality of life superpower. ‘Maar kunnen we dat volhouden? In Europa wil niemand miljonair worden, in Azië en Amerika wil iederéén miljonair worden. Werken we wel hard genoeg om competitief te blijven met die andere werelddelen, én om onze welvaartsstaat te kunnen houden?

Mark Elchardus kan zich vinden in de uitleg van zijn vriend Cuperus. Dat steeds meer linkse mensen beseffen dat herverdeling niet kan zonder welvaartscreatie, juicht de socioloog en gewezen huisideoloog van de Vlaamse socialisten alleen maar toe. ‘Een van mijn ergernissen over links van de afgelopen decennia is dat het de welvaartscreatie bijna volledig overliet aan rechts. “Laat de neoliberale flank de welvaart genereren, zodat wij voldoende kunnen afromen”, dat was de gedachte. Nu zie ik steeds meer sociaaldemocraten – en ik reken Rousseau daarbij – die beseffen dat onze welvaart niet te handhaven is als we niet met meer en wat langer werken. In zekere zin is het een afscheid van het bobosocialisme, de welvarende en hoogopgeleide linksen die amper rekening hielden met wat de traditionele achterban wilde.’

Een belangrijk punt van kritiek op het regeerakkoord is dat langer werken ook de nodige omkadering verdient, aldus Elchardus. ‘Waarom bergen mensen hun kinderwens op? Omdat het standaardmodel van tweeverdieners amper te handhaven is met kinderen. Zonder een goed systeem van kinderopvang ben ik bang dat we het niet redden.’

Hangmat

Dat manco is een deel van een grotere blinde vlek bij links, vindt Vincent Scheltiens. Tekenend was de aankondiging van minister van Pensioenen Jan Jambon (N-VA) vorige week over de zware beroepen. Die discussie, aldus Jambon, zal niet worden heropend. ‘De grote woordvoerders van het langer werken hebben de faciliteiten om dat werk vol te houden stelselmatig afgebouwd’, zegt Scheltiens. ‘Minder landingsbanen, geen brugpensioen en geen uitzonderingen voor zware beroepen. Als historicus kan ik perfect blijven voortwerken als ik 68 ben. Maar dat geldt niet voor een verpleegster in een woonzorgcentrum die bejaarden uit hun bed moet tillen. De Noord-Europese sociaaldemocratie wil het beeld van het hangmatsocialisme weggooien, maar daarmee internaliseert ze rechtse dogma’s.’

Matthias Somers van de progressieve denktank Minerva, waarvan onder meer de socialistische vakbond ABVV stichtend lid is, merkt een andere shift op binnen het linkse discours. ‘Vandaag telt de individuele verantwoordelijkheid veel sterker mee. Neem die stelling van Cuperus en Van Teutem over deeltijds werken. Ze vermelden niet dat heel wat mensen gedwongen parttime werken omdat ze geen voltijdse job vinden. Vroeger had links meer aandacht voor de sociale omstandigheden die structureel van aard zijn. Simpel gezegd: de werkloosheid stijgt als de economie afkoelt. En niet omdat die mensen plots niet meer willen werken.’

Somers vindt het ook jammer dat in de discussie rond langer werken amper ruimte is voor verschillen tussen beroepen. ‘Ik heb een bureaujob, het ergste wat ik moet doen is bellen met journalisten. (lacht) Ik kan dit dus nog enkele jaren blijven doen. Maar mijn broer werkt in de tuinaanleg. We zijn even oud, maar hij is fysiek kapot.’

Veelzeggend ook is dat de discussie rond het basisinkomen haast volledig is verdwenen. Een decennium geleden kwam een gegarandeerd inkomen voor iedereen, werk of geen werk, nog geregeld ter sprake. Google Trends, dat de populariteit van zoekopdrachten in kaart brengt, zag ‘basisinkomen’ pieken als zoekterm eind 2014, om daarna pijlsnel te dalen. Somers: ‘Het basisinkomen als idee, bij ons vooral bekend dankzij de filosoof Philippe Van Parijs, is nooit overgenomen door de socialisten.’ Dat wijst op het belang van werk als doel op zich.

Juul Kabas

En toch. René Cuperus vindt de focus op werk en een sterke economie haast onontkoombaar voor het politieke centrum, als het de kiezersstromen richting populistische partijen wil tegengaan. ‘Ik was op het slotcongres van Friedrich Merz, de Duitse christendemocraat die de verkiezingen heeft gewonnen. Wanneer kreeg hij het luidste applaus? Toen hij sprak over het respect voor hardwerkende mensen.’

Volgens Cuperus is het thema zelfs onlosmakelijk verbonden met migratie. ‘Bij welk soort migratie laaien de emoties hoger op: bij asielmigratie of arbeidsmigratie? Mensen hebben een diepgeworteld arbeidsethos. Polen die naar hier komen en misschien hier en daar voor wat overlast zorgen, zijn minder controversieel omdat ze via hun werk aan de samenleving bijdragen. Dat ligt anders bij asielzoekers, hun motieven zijn in de perceptie van mensen onduidelijker.’  

Olivier Boehme ziet er de ironie van in. ‘Het ware doel van het liberalisme, waarvan het socialisme deels afstamt, is de bevrijding van de mens. Maar eigenlijk is dat alleen de werkende en ondernemende mens. Wie thuisblijft voor de kinderen wordt niet als een vrij iemand gezien, maar als een mislukking. Ook bij ongelovigen blijkt de christelijke erfenis dus hardnekkig. Want onze mentaliteit baseert zich nog altijd op het Oude Testament: in het zweet uws aanschijns zult gij brood eten. We kunnen het niet hebben dat mensen die niet werken mee aan tafel zitten.’

Werken, werken, werken. Arizona beperkt de werkloosheid tot twee jaar, voert een pensioenmalus in en hervormt zelfs het echtscheidingspensioen op een manier die experts gewoonweg ‘vrouwonvriendelijk’ noemen. Als er één Arizona-geloofsbelijdenis is, dan is dat wel het doel om het verschil tussen werken en niet-werken vast te klikken op minstens 500 euro. Tijdens de campagne haalde De Wever vaak Juul Kabas aan. Maar ook zijn hit – ’t Zijn zotten die werken – lijkt nu op zijn kop te zijn gezet.

Want we zullen werken als zotten.