Waarom scoorde het Vlaams Belang op 9 juni minder goed dan verwacht? De peilingen zaten er níét naast, zegt partijvoorzitter Tom Van Grieken. Er moet iets gebeurd zijn in de laatste rechte lijn naar de verkiezingsdag. Maar wat dan? Een reconstructie.
Dinsdag 16 april: de bui
Doordat hij vast zat in de file arriveert Tom Van Grieken te laat in het Brusselse Pillows City Hotel voor de voorstelling van Immigratiestop, het boek dat hij samen met parlementair medewerker (en vandaag verkozen Kamerlid) Francesca Van Belleghem schreef. Daarin staan meer dan honderd voorstellen – ‘allemaal realistisch’ – om de immigratie op termijn een halt toe te roepen. Later die dag, op een presentatie in Edegem, zal Van Grieken spreken over zijn wens om asielzoekers te ‘pesten’.
Maar die ochtend in Brussel is de aanwezige pers ook geïnteresseerd in iets anders. Van Grieken krijgt vragen over Het conclaaf, een tv-programma dat het weekend daarvoor werd opgenomen in een Waals kasteel. Uit de lichaamstaal van Van Grieken valt op te maken dat hij zich daar ongemakkelijk bij voelt. Hij zegt iets over een pot kokend water, en hoe hij daar met partijvoorzitter Bart De Wever (N-VA) en lijstduwer Conner Rousseau (Vooruit) omheen moest staan. Zijn uitleg laat vermoeden dat hij geen hoge verwachtingen heeft over het programma van tv-maker Eric Goens. Een maand later zullen we weten waarom.
Donderdag 16 mei: de eierwekker
Een fragment uit de eerste aflevering van Het conclaaf schopt het tot een waar ‘momentje’ in de campagne. Daarin legt Van Grieken zijn pad richting de Vlaamse onafhankelijkheid uit: ‘Dat begint met een soevereiniteitsverklaring in het Vlaams Parlement. We zeggen: “Het volk is soeverein.” En dan zeggen wij, gelijk een wekkertje dat bij de bomma staat, zo’n eierwekkertje: tikketikketikketik – en binnen dit en vijf jaar gaan we bij voorkeur voor echte onafhankelijkheid, maar op z’n minst gaat er gesproken worden over wat we gaan splitsen. En als ze (de Franstalige partijen, nvdr) niet willen: eenzijdige onafhankelijkheid.’
‘Dat is briljant. Dat ik daar nooit op ben gekomen.’ Met zijn kenmerkende sarcasme haalt Bart De Wever het luchtkasteel van Van Grieken onderuit. Later, op de N-VA-familiedag in Planckendael, zal hij ernaar verwijzen: ‘Wij gaan echt geen vijf jaar luisteren naar de kookwekker van de bomma.’ In de N-VA wordt er gesproken over de ‘vreemde tics’ van Van Grieken in het programma. De partij voelt dan al dat ze de bovenhand krijgt.
‘Bart De Wever heeft zélf een kookwekkertje ingezet: om zijn communautaire plannen te realiseren, geeft hij zichzelf twee jaar.’
Volgens Van Grieken was het een voorbereid nummertje van De Wever. ‘Hij wist dat ik dat wekkertje ging gebruiken, want ik heb die beeldspraak al eerder ingezet. Hij probeerde onze strategie te ridiculiseren, maar niemand heeft hém gevraagd hoe hij dan zou onderhandelen.’
Volgens Vlaams Belang-kopstuk Chris Janssens is het moeilijk te zeggen of die scène het Vlaams Belang kiezers heeft gekost. ‘Tom noemde die beeldspraak al wat te simplistisch. Maar de media gingen te makkelijk voorbij aan het verhaal van De Wever over het confederalisme. Hij heeft zélf een kookwekkertje ingezet: om zijn communautaire plannen te realiseren, geeft hij zichzelf twee jaar. Ik heb al langer de indruk dat wanneer De Wever iets zegt, dat zomaar voor waar wordt aangenomen in de media. Hij geldt als gezagsargument, ook al slaat zijn plan nergens op. In Het conclaaf wordt hij door de makers ook zo neergezet: meer politoloog dan politicus.’
Volgens Van Grieken was niet zozeer het wekkertje maar wel de onzekerheid problematisch. ‘Voor de twijfelende kiezer was het doorslaggevend dat De Wever zich opwierp als staatsman: hij zou orde op zaken stellen in moeilijke tijden met een ontsporende begroting. Hij stond voor zekerheid. Plots riepen Vlaams-nationalisten “Bartje, premier”. Een gedurfde gok, want ik wil nog wel eens zien hoeveel De Wever van zijn communautaire eisen zal binnenhalen.’
Voor N-VA-woordvoerder Philippe Kerckaert had de campagne gerust langer mogen duren. ‘Onze voorzitter stak de laatste weken op interne vergaderingen niet onder stoelen of banken dat hij optimistischer was over onze score dan de peilingen. Op het laatste partijbestuur voor de verkiezingen zei hij: “Ofwel ben ik het kwijt, ofwel gaan we verrassen.”’ En kwijt was De Wever het niet.
23 mei: bestaansrecht
In Antwerp Expo houdt Van Grieken een klaagzang over de rol van de media in de campagne: ‘Ik heb al over zowat ieder thema moeten debatteren: plooifietsen, genders, boterhammendozen, draagmoederschap … maar niet over hét thema waar de burger van wakker ligt: immigratie.’
Dat het niet over migratie ging, klopt niet. Het thema kwam in veel debatten aan bod, ook op de televisie. Maar De Wever maakte er geen geheim van dat hij niet op het gaspedaal duwde wat migratie betreft. ‘Ik geef toe: het is geen aanvalslijn’, zei hij in De Morgen. ‘We hebben gekozen voor welvaart. Stick to your plan.’
Toch heerst er bij het Vlaams Belang nog altijd frustratie over de focus op lgbtq- en genderthema’s in de debatten. Chris Janssens: ‘Uit onderzoek blijkt dat de Vlaming wakker ligt van migratie, koopkracht, pensioenen en belastingen. En waarover hebben we het? Gender, een thema dat niet eens in de top 20 staat.’
Ook hier speelt Het conclaaf een rol. In de derde aflevering zegt Tom Van Grieken dat ‘de echte extremisten zij zijn die ontkennen dat er verschillen tussen mannen en vrouwen zijn’. Hij krijgt iedereen tegen zich. Eric Goens leest een tweet van parlementslid Bart Claes (Vlaams Belang) voor: ‘Transgender Petra De Sutter (Groen) is de verpersoonlijking van het cultuurmarxisme. Deze persoon wil alle fundamenten van onze westerse beschaving vernietigen en vervangen.’ Er is ook de scène waarin De Sutter zegt dat ze volgens Van Grieken eigenlijk ‘geen bestaansrecht’ heeft. De serene manier waarop ze dat doet, maakt indruk in menige huiskamer.
Toch wordt het debat in Het conclaaf vertroebeld door een opeenstapeling van thema’s. De transgenderwet van Vlaams minister van Justitie Zuhal Demir (N-VA) uit 2017, homoadoptie, een regeringscommissaris tegen censuur in het hoger onderwijs: het wordt allemaal op het hoopje ‘woke’ gegooid. Zelfs De Wever, auteur van een boekje over woke, rolt met de ogen. Hij zet zich fel af van Van Grieken: ‘Ik vind dat discours over seksuele identiteit echt griezelig.’
Vanaf dat moment, zo luidt de analyse bij de N-VA vandaag, begint de kijker-kiezer Van Grieken niet alleen als de intellectuele maar ook als de emotionele verliezer te zien.
‘Ik had niet moeten zeggen dat uitgelachen worden de prijs voor de vrijheid van meningsuiting is.’
Op 27 mei volgt een dieptepunt. In het VRT-programma Eerste keus krijgt Van Grieken met Bee een trans jongen tegenover zich. Door zijn harde houding tegenover de tiener slaat hij een belabberd figuur. Van Grieken begint over uitlachen, en hoe dat ook trans personen kan overkomen. ‘Net zoals er met een dikke of een rosse gelachen mag worden. Net zoals er ook met mij gelachen mag worden wanneer ik een lelijk kostuum draag.’
‘Ik heb onvoldoende nadruk gelegd op de nuance’, zegt Van Grieken vandaag. ‘Maar spoel de band van Eerste keus terug: ik begin met te zeggen “dat ik aan uw zijde sta wanneer ze u uitlachen”. Daarna zeg ik dat de vrijheid van meningsuiting absoluut is. Daar had ik moeten stoppen, en niet moeten zeggen dat uitgelachen worden de prijs voor die vrijheid is.’ Tegelijkertijd denkt Van Grieken niet dat hij er stemmen door heeft verloren.
Bij de andere partijen bestaat daar meer twijfel over. Zowel ter linker- als ter rechterzijde heeft Van Grieken kiezers weggeduwd door twijfel te zaaien over holebirechten.
Binnen Vooruit wijzen ze fijntjes op de manier waarop hun focus op extreemrechts het Vlaams Belang pijn heeft gedaan. In Sint-Niklaas wint het Vlaams Belang amper, terwijl Vooruit ruim 10 procentpunt wint. In het kanton Ninove verliest het Vlaams Belang zelfs bijna 1 procentpunt, Vooruit stijgt van 11,5 naar 15 procent. ‘Zonder Vooruit’, zegt een topper, ‘had het Vlaams Belang een of meerdere zetels meer behaald en was Van Grieken nu aan zet als informateur.’
Ook op het vlak van vrouwenrechten maakte het Vlaams Belang een slechte beurt. Toen bleek dat de partij ergens in een brochure pleitte voor een dubbele geboortepremie voor vrouwen onder de 30, begonnen ze bij Vooruit en Open VLD te spreken over vrouwen als ‘broedkippen’. Van Grieken en co. bleven achter hun voorstel staan, maar uit alles bleek dat daar niet lang genoeg over was nagedacht. Janssens: ‘Onze tegenstanders zeiden dat we vrouwen wilden verplichten om voor hun 30e kinderen te krijgen. Onzin. Maar was het superhandig om dat voorstel jaren geleden op te nemen in een brochure? Wat mij betreft niet.’
24 mei: deur dicht
Maandenlang had De Wever koud en warm geblazen als hem de vraag werd gesteld of de N-VA samen met het Vlaams Belang zou willen besturen. De ene keer heette het dat het Vlaams Belang ongeschikt voor Vlaamse regeringsdeelname, de andere keer bewoog de partij van Van Grieken zogezegd in de goede richting. In februari, in het Knack-debat op Kanaal Z, verbaasde De Wever vriend en vijand door de deur voor het Vlaams Belang ogenschijnlijk wagenwijd open te zetten. ‘Eén keer een mes in de rug, maar geen twee keer’, klonk het richting de CD&V en de Open VLD.
Maar die houding veranderde plots op 24 mei. In de eerste aflevering van het VRT-programma Eerste keus gooide De Wever de deur potdicht. ‘Carrément nee’, antwoordde hij op de vraag of hij een samenwerking met het Vlaams Belang wel zag zitten.
‘Zonder Vooruit had het Vlaams Belang een of meerdere zetels meer gehaald, en was Van Grieken nu aan zet als informateur.’
Wellicht speelde die harde nee een grote rol, denkt Vlaams Belanger Janssens. ‘De Wever heeft naar Nederland gekeken. Daar had de liberale VVD in de campagne vorig jaar de deur opengezet voor de PVV van Geert Wilders, wat hem in de laatste rechte lijn een duwtje in de rug heeft gegeven. De Wever heeft hier de omgekeerde strategie gevolgd.’
Van Grieken denkt dat de kiezer plots begon te rekenen. ‘Ontevreden N-VA-kiezers zijn naar ons gekomen, maar mensen die een “nuttige stem” wilden geven, trokken van de CD&V en de Open VLD naar de N-VA. Hij heeft iets meer gewonnen dan verloren.’
25 mei: ‘Europa blank’
In Knack en De Standaard verschijnen uitgebreide portretten van Europarlementslid en partijideoloog Tom Vandendriessche (Vlaams Belang). Daaruit blijkt hoe extreem de man is. Zo was hij in zijn studententijd verantwoordelijk uitgever van affiches met daarop ‘Europa blank’ en ‘migranten buiten’.
Later in de campagne onthulden Apache en Humo dat bij het Europees Bureau voor Fraudebestrijding een onderzoek naar Vandendriessche loopt wegens het inschakelen van Europese werknemers voor nationale en lokale doeleinden. Bij het Vlaams Belang geloven ze niet dat de onthullingen over Vandendriessche hen stemmen hebben gekost.
Maar er was meer. Er dook een oude foto op van Kamerlid Ortwin Depoortere waarop hij de Hitlergroet brengt. In – alweer – Het conclaaf vertelde CD&V-voorzitter Sammy Mahdi dat Dries Van Langenhove, voormalig Kamerlid voor Vlaams Belang, hem jaren geleden had gezegd dat hij hoopte dat ‘hij de eerste persoon is die sterft bij de eerstvolgende terreuraanslag’. En dan waren er ook nog de Chinese banden van Filip Dewinter. Hoewel het Antwerpse boegbeeld zei dat hem niets te verwijten valt, sleepte de partij de verdachtmakingen met zich mee. Bij de N-VA is men er zeker van dat de ‘walm van corruptie’ rond Dewinter het Vlaams Belang pijn heeft gedaan.
Tegen die achtergrond voerde De Wever een goede campagne, zonder blunders. Bovendien trad hij aan in alle tv-programma’s en debatten – kopstukken als Jan Jambon en Theo Francken waren nergens te bespeuren. Resultaat: de N-VA hield stand en blijft de grootste partij van het land. Maar het Vlaams Belang is uit op revanche. In 140 gemeenten is de partij als grootste uit de bus gekomen. Alle hoop is nu gericht op de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober.
