Wat als we morgen de opkomstplicht afschaffen?

Sinds 1893 zijn alle stemgerechtigde Belgen verplicht op te dagen voor de stemming. De Belgische politicologe Ruth Dassonneville (Universiteit van Montreal) bestudeerde wat er gebeurt als we de opkomstplicht afschaffen. ‘Als de opkomstplicht voor alle verkiezingen in België wordt afgeschaft, zal de opkomst 15 à 20 procentpunt dalen.’

Ook volgend jaar zullen u en ik onze burgerplicht moeten vervullen. Bij de regionale, federale en Europese verkiezingen van 9 juni 2024 zijn alle Belgen verplicht om op te komen dagen. ‘In de meeste landen van de wereld vinden burgers dat ronduit absurd’, zegt Ruth Dassonneville, politicologe aan de Universiteit van Montréal. Zij onderzocht op welke manier opkomstplicht de kiesstrijd beïnvloedt.

Dassonneville heeft al langer een beroepsmatige interesse in het fenomeen. Voor haar laatste onderzoek bestudeerde ze samen met vier collega’s de effecten van opkomstplicht in België, Brazilië en Australië. ‘Het zorgt altijd voor interessante discussies’, lacht Dassonneville. ‘Voor onze studenten is het idee dat een overheid verplicht om te stemmen absurd. Zij zien dat als een totale aanfluiting van je vrijheid als burger. Het is fascinerend dat wij, die in zo’n systeem zijn opgegroeid, dat doorgaans volkomen normaal vinden.’

Misverstanden

Er zijn momenteel 26 landen die een vorm van stemplicht hebben. Het systeem is opmerkelijk populair in Latijns-Amerika, waar onder andere Argentinië, Brazilië, Uruguay en Ecuador een verplichting hebben. In Europa hebben Luxemburg, Griekenland, Bulgarije en Turkije een vorm van verplichting. In 2018 werd Samoa het laatste land om de stembusgang verplicht te maken.

België heeft sinds 1893 opkomstplicht: elke kiesgerechtigde Belgische burger wordt verondersteld om op te dagen voor de verkiezing, maar hoeft niet te stemmen: in theorie kan hij na te zijn opgedaagd gewoon weer naar huis. De vraag is natuurlijk maar in welke mate België echt opkomstplicht heeft: Belgen die niet komen opdagen, ondervinden daar geen gevolgen van. In 2003 communiceerden de parketten dat het vervolgen van stemverzuimers geen prioriteit is. Ook Annemie Turtelboom (Open VLD) kondigde als minister van Justitie aan dat Belgen die aan de opkomstplicht verzaken geen sanctie hoeven te vrezen.

Boete

Uit Dassonnevilles onderzoek blijkt vooral hoe slecht geïnformeerd veel Belgen zijn over hun plichten. ‘Dertien procent van de ondervraagden denkt dat ze voor de rechtbank zouden verschijnen als ze niet opdagen voor verkiezingen’, aldus Dassonneville. ‘Bijna zestig procent denkt dat stemverzuimers een boete krijgen. Bovendien gaven zelfs zij die weten dat het niet verplicht is aan dat ze de wet zouden blijven respecteren.’ Dassonneville vermoedt dat de verwarring gedeeltelijk ontstaat doordat bijzitters die op verkiezingsdag aan de burgerplicht verzaken wel degelijk een sanctie krijgen.

Hoge opkomst

Ondanks het gebrek aan handhaving blijft het aantal Belgen dat opdaagt voor verkiezingen enorm hoog. Bij de laatste federale verkiezingen daagde 90 procent van de stemgerechtigden op. Het is een effect dat in vrijwel alle landen met een vorm van stemplicht bestaat, zeker als het ook gehandhaafd wordt. Uitzondering op die wetmatigheid is Zweden, waar ook zonder stemplicht vlot meer dan 80 procent van de kiezers opdaagt voor de verkiezingen.

Dassonneville noemt vier factoren die voorspellen of kiezers in landen zonder stemverplichting komen opdagen: inkomen, opleidingsniveau, geslacht en leeftijd. ‘In landen zonder stemplicht zijn kiezers disproportioneel rijker en hoger opgeleid’, zegt Dassonneville. ‘Jongeren stemmen minder vaak dan ouderen, al loopt het bij hoogbejaarden wel weer terug omdat ze vaak fysiek niet meer in staat zijn om te stemmen. En er is ook nog het terugkerende fenomeen dat mannen vaker politiek geïnteresseerd zijn dan vrouwen. Dat laatste effect is in België wel stilaan aan het verdwijnen, omdat vrouwen in de jongere generaties vaker hoogopgeleid zijn.’

Effecten

Voor de volgende gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen is de opkomstplicht afgeschaft. Toch verwacht Dassonneville niet onmiddellijk grote effecten. ‘Ik vermoed niet dat de opkomst onmiddellijk veel lager zou liggen, omdat de opkomstplicht wel blijft bestaan voor federale en regionale verkiezingen. Dat zal ongetwijfeld voor verwarring zorgen. Ik vermoed dat veel Vlamingen het zekere voor het onzekere zullen nemen en toch zullen stemmen.’

Een afschaffing zou de kiesuitslagen niet spectaculair veranderen.

Als er een algehele afschaffing zou komen, liggen de zaken evenwel anders. ‘Als de opkomstplicht voor alle verkiezingen in België wordt afgeschaft, zal de opkomst 15 à 20 procentpunt dalen’, voorspelt Dassonneville. Toch zou de kiesuitslag vermoedelijk niet spectaculair anders zijn. ‘In systemen waar kiezers veel keuze hebben zoals het onze, maakt het geen enorm verschil. De stemmen die wegvallen, zouden niet naar massaal naar een partij gaan. Het is niet zo dat werklozen en kansarmen, die bij een afschaffing van de opkomstplicht waarschijnlijk afhaken, automatisch op Vooruit of PVDA stemmen.’

Vlaams Belang

Dassonneville nam de proef op de som, door op basis van de federale verkiezingen van 2019 de verkiezingsuitslag zonder stemonwilligen te berekenen. Volgens Dassonnevilles berekening zou Vlaams Belang met ongeveer twee procentpunt verlies de voornaamste verliezer zijn. CD&V en Groen zouden de voornaamste winnaars zijn, met respectievelijk twee en anderhalf procentpunt winst. Ook het cliché dat radicale partijen als Vlaams Belang en PVDA veel ongeïnteresseerde kiezers aantrekken, klopt gewoon niet, benadrukt Dassonneville. ‘Kiezers van het Vlaams Belang zijn allang geen foertstemmers meer. Het zijn kiezers die steunen waar de partij voor staat. Zeker in de huidige politieke context denk ik niet dat veel VB-kiezers zouden afhaken.’

CD&V en Groen zouden de voornaamste winnaars zijn van een afschaffing van de opkomstplicht.

Waar de afschaffing van de opkomstplicht vermoedelijk wel een verschil zou maken, is hoe partijen de campagne benaderen. ‘Momenteel zijn partijen erop gericht om kiezers weg te snoepen bij partijen die dicht bij hen staan. Als de opkomstplicht wegvalt, moet je in eerste plaats je vaste publiek aan jou binden. Daardoor zullen partijen vermoedelijk nóg harder inzetten op de eigen stokpaardjes.’

Geen weg terug

Ook in België wordt de opkomstplicht geregeld ter discussie gesteld. Het is een normatieve discussie, vindt Dassonneville. ‘We weten dat de zwaksten in de samenleving de eersten zijn om af te haken als je de opkomstplicht afschaft. Je kunt natuurlijk perfect het argument maken dat het pech is voor die kansarmen, en dat ze zelf maar verantwoordelijkheid moeten nemen. Maar als je het belangrijk vindt dat een zo representatief mogelijk deel van de bevolking stemt, is het een relatief effectief systeem. Het dwingt partijen om rekening te houden met alle lagen van de bevolking.’

Opkomstplicht dwingt partijen om rekening te houden met alle lagen van de bevolking.

Ook in België lijkt de bevolking niet bijzonder gehecht aan de opkomstplicht. Er gaan geregeld stemmen op om de verplichting weg te nemen. Dassonneville waarschuwt dat een eventuele afschaffing definitief is. ‘Het is bijna onmogelijk om de opkomstplicht terug te brengen eens ze weg is. Je kunt stemplicht alleen invoeren als ze ook gehandhaafd wordt, en daar heeft niemand zin in. Eens de opkomstplicht is afgeschaft, is er geen weg terug.’