‘Waarom ook partijvoorzitters elke week aan het Romeinse Rijk denken’

Oudheidkundige Jeroen Wijnendaele ergert zich aan de foute voorstellingen van het Oude Rome door politici.

Recent illustreerde PS-voorzitter Paul Magnette dat rechts geen monopolie heeft op kaduke vergelijkingen tussen actualiteit en het Romeinse Rijk. In een interview met Knack verklaarde hij de opmars van extreem-rechts doordat

“de ultrarijken een massale hoeveelheid geld hebben verzameld. Het is in onze geschiedenis nog maar een paar keer gebeurd dat de rijken zo immens rijk zijn geworden. Ik denk dan aan de laatste periode van het Romeinse Rijk, een tijd van orgieën en grote feesten – Bart De Wever zal de referentie wel snappen”.

Het is altijd fronsen voor Oudheidkundigen, wanneer politici de uitdagingen van onze samenleving trachten te kaderen door terug te grijpen naar een verleden van anderhalf millennium geleden. Studenten die straks voor een examen klassieke geschiedenis ‘decadentie’ antwoorden als sleutelfactor voor Rome’s ondergang, mogen zich alvast opwarmen voor tweede zit. Taferelen van Rome’s mondaine elite en keizers, die hun samenleving uitspattingsgewijs torpedeerden als ware het Pasolini’s 120 dagen van Sodom, zijn vooral gebaseerd op satirische bronnen uit het vroege keizerrijk. Oftewel het hoogtepunt van Rome’s wereldlijke macht. We treffen nauwelijks zulke anekdotes aan over het Laat-Romeinse rijk, waar strenge, sobere en bovenal christelijke keizers voor grotere uitdagingen stonden dan een marathon groepsseks. Maar Paul Magnette’s uitspraak is boeiend wanneer we naar de bredere context kijken.

Een val van Rome voor iedereen

De laatste tien jaar hebben diverse journalisten, politici, én academici dankbaar gebruik gemaakt van het Oude Rome voor hun agenda. Bart De Wever is waarschijnlijk Vlaanderens bekendste politicus die prat gaat op zijn fascinatie met het Romeinse Rijk (ook al valt soms te twijfelen aan zijn dossierkennis).

Maar ook Wouter Van Bellingen, Filip De Winter en Jonathan Holslag grepen naar het Romeinse Rijk voor actuele fenomenen waar zij problemen mee hebben, gaande van bedrijfsleiders, via migratie tot internationaal defensiebeleid.

Internationale premiers zoals Mark Rutte en Boris Johnson gebruikten ‘de val van Rome’ als waarschuwing voor eigentijdse vluchtelingencrisissen en klimaatopwarming.

Wat is de ‘val van Rome?’

Alvorens we een probleem kunnen aanpakken moeten we het eerst benoemen. Wat is de ‘val van Rome’? In Oudheidkunde is dit steno voor ‘de desintegratie van het Romeinse Rijk in het Westen tijdens de vijfde eeuw’. Het Romeinse Rijk bleef in het oosten immers nog een millennium voortbestaan. Er is een relatief breed corpus aan eigentijdse bronnen voor de vijfde eeuw, maar net voor haar seculiere geschiedenis zijn de belangrijkste teksten voor historici slechts fragmentair bewaard.

Met dezelfde empirische basis kan men dus tal van uiteenlopende verklaringen geven waarom west-Romeins keizerschap ten einde kwam in 480. Maar daar is het de meeste opiniemakers niet om te doen. Het Oude Rome is een dankbaar canvas om punten te illustreren. De vergelijkingen zijn zodanig cliché geworden dat er een formule voor bestaat: “X is een groot probleem in onze samenleving. X was een groot probleem in het Romeinse Rijk. Ergo wanneer we niet oppassen met X eindigen we zoals het Romeinse Rijk.”

Waarom altijd Rome?

In West-Europa zal het Romeinse Rijk altijd een punt van vergelijking blijven. Rome is uniek omdat het als enige imperium ooit eeuwenlang soeverein bestuur kon uitoefenen over zowel het halve Europese continent als de volledige mediterrane wereld. Maar ook na de vijfde eeuw bleef het een punt van referentie, inspiratie en zelfs imitatie voor Europese heersers, of het nu Karel de Grote’s Frankische Rijk in de middeleeuwen betreft, Tsaristisch Rusland in de vroegmoderne periode of Nazi-Duitsland in de moderne geschiedenis. Romeins Recht, zoals gecodificeerd door Theodosius II en Justinianus I, is het fundament van Napoleons Code Civil dat op haar beurt weer aan de basis ligt van ons continentaal privaatrecht. Latijn bleef tot diep in de vroegmoderne periode een taal waarin intellectuelen publiceerden en communiceerden, getuige pakweg Isaac Newtons Principia. Deze taal wordt nog steeds in onze scholen onderricht. Zonder het Romeinse Rijk had het christendom bovendien nooit een wereldreligie kunnen worden. Reeds voor TikTok was er reden genoeg voor mannen om wekelijks aan Rome te denken.

Quo vadis, PS?

Onbewust had Magnette toch een punt. Een belangrijke reden waarom Rome’s imperium in de vijfde eeuw fragmenteerde in het westen, maar triomfeerde in het oosten, is dat beide rijksdelen zeer verschillende elites hadden. Westelijke aristocraten waren superrijken en deden er alles aan om belastingen te ontduiken, net in een kritieke periode dat de staat middelen nodig had om zichzelf te handhaven. Het oosten beschikte daarentegen over een dienstadel die wel samenwerkte met haar keizers om grote uitdagingen het hoofd te bieden.

Toch is het frappant dat net de voorzitter van een werkliedenpartij meent intellectueel te moeten scoren met de val van Rome als waarschuwing. Het Romeinse Rijk kan nooit een model zijn voor onze democratische samenleving. De luister der klassieke canon verblindt mensen voor het feit dat meer dan driekwart van de bevolking in het keizerrijk overleefde op een subsistentieniveau. Er was geen middenklasse – hoogstens bemiddelde groepjes. Een mensenleven was niet veel waard; zelfs senatoren konden zonder proces worden gedood indien keizers dat opportuun achtten. Analyse van Britse skeletten leert ons ten slotte dat mensen uit een zelfde gemeenschap, zowel voor de Romeinse verovering als na het keizerrijk, groter en gezonder waren. Imperialisme lijkt de volksgezondheid aangetast te hebben. Wie hieruit lessen wil trekken doet dat best op eigen conto.

Dr. Jeroen Wijnendaele (Universität Bonn & Universiteit Gent) is expert Romeinse politieke geschiedenis. Hij is auteur van ‘De ondergang van het Romeinse Rijk in het westen’ (Davindsfonds 2013) en voltooit momenteel ‘De wereld van Clovis’ voor De Bezige Bij.