De Vlaamse regering en Jan Jambon ‘staan klaar voor een succesvol EU-voorzitterschap’ met een volksfeest en een speciaal ontworpen flandrienbeeldje. Zo’n initiatief past perfect in wat banaal nationalisme genoemd wordt, schrijft filosoof Robrecht Vanderbeeken
België neemt vanaf 1 januari voor een halfjaar het EU-voorzitterschap over. Maar als het van de Vlaamse regering afhangt, zal Vlaanderen dan zoveel mogelijk een eigen rol opnemen. Dat begint met een volksfeest in Mechelen en gaat gestaag door tot aan de verkiezingen. Jan Jambon wil, zo klinkt het op Facebook, de troeven van Vlaanderen in de vitrine zetten: ‘We maken de Flandrien in elk van ons wakker. Want we hebben wel degelijk impact op Europa en Europa kijkt met grote ogen naar Vlaanderen. Meer dan ooit moeten we durven zeggen: ‘zie ons doen’.’
Nationalisme stoempen
Maar wie is die ‘ons’? Na het Verhaal en de Canon van Vlaanderen volgt er binnenkort dus nog meer flamingante identiteitsvorming. Alsof Vlaanderen het voorzitterschap draagt en België niet bestaat. Jambon laat eveneens op Facebook weten dat de relatiegeschenken die moeten getuigen van Vlaams vakmanschap al klaarliggen: flandrien-beeldjes van Fernand Vanderplancke (83) uit Oostduinkerke en servetten van Verilin uit Heule.
Zo’n politieke initiatieven passen perfect in wat de Britse sociale wetenschapper Michael Billig in zijn gelijknamig boek ‘banaal nationalisme’ noemt: een natie-gevoel creëer je door routineus signalen uit te sturen via symbolen, kleurtjes, vlaggen, feesten, sportevenementen en volksverhalen. Als je ze maar genoeg herhaalt, breng je de boodschap tot leven. Net zoals bij reclame. Die kan ook onschuldig of onopgemerkt doorsijpelen, tussendoor en elke dag opnieuw, bijvoorbeeld door het voortdurend te hebben over ‘ons’ en ‘wij’, waarmee je dan ‘de Vlaming’ bedoelt. Op die manier sticht je een ingebeelde gemeenschap, een collectiviteit over de sociale klassen heen, waarvan de nationalistische politicus dan het leiderschap claimt.
Geflikt door de Canon?
Wie ‘banaal nationalisme’ als iets banaal afdoet, zoals historicus Jan Dumolyn (DM, 27/10), die meewerkte aan de Canon en zo de kritiek erop retorisch wou wegwuiven, begrijpt helaas niet hoe identiteitsvorming psychologisch werkt. In het venster van de Canon over de Ronde van Vlaanderen vind je daar nochtans een mooi voorbeeld van. Daar lezen we dat wielrennen bekend zou staan als ‘typisch Vlaams’. Leg dat maar eens uit aan Italianen, of de renners uit de Tour De France en Luik-Bastenaken-Luik.
Volgens het Canonvenster ‘laat de blijvende populariteit van het begrip “Flandrien” zien dat het wielrennen in Vlaanderen niet losstaat van nationale identiteitsvorming.’ Dat die populariteit niet spontaan opborrelt, blijft wel onvermeld. Net zoals dat het voornamelijk flamingante politici zijn die de populariteit van dat mooie Nederlandse woord ‘flandrien’ met belastinggeld oppompen. Aldus de Canon is het ‘de pers die in haar verslaggeving de successen van Vlaamse coureurs bezingt als heldendagen die iets onthullen over de “Vlaamse volksaard”.’ Maar het befaamde blad de Sportwereld lanceerde die term specifiek om coureurs uit Oost- en West-Vlaanderen aan te duiden, die het bijvoorbeeld opnamen tegen de Kempische renners. Blijft die nuance onderbelicht om broodheren niet te ontstemmen?
Ideologie, ribbedebie
De nationalistische betekenisverschuiving van de flandrienmetafoor naar alle Vlaamse renners, tevens als cliché voor de zwoegende Vlaamse werkmens, voltrekt zich volgens historica Evelien Jonckheere, in haar bijdrage uit Debatfiches van de Vlaamse Elite (2022), tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Vanaf dan pas verzinnebeeldt de flandrien een plattelandse spierkracht die ook heroïsch mee koerste in een politieke strijd tegen de Franse stedelijke bourgeoisie. Dergelijke stereotiepe beeldvorming van het ‘Vlaamse volk’ was gesneden koek voor een Vlaams-Duits ideaalbeeld van Bildungsbürgertum dat met subtiele verschuivingen het momentum creëerde om de Vlaming in de armen van de Duitsers te duwen in de oorlogsstrijd tegen de Fransen en om de Vlaming zo ook los te maken uit zijn verknechte rol.
(lees verder onder de preview)
De flandrien-retoriek dient dus een wij-zij verhaal: ‘het zweet van de renner verbeeldt het klauwen van de leeuw, die niet zal ophouden met vechten vooraleer het land gesplitst is’, aldus Jonckheere. De Canon houdt deze ideologische constructie buiten beeld, presenteert de flandrien-platitude daarentegen als een gearriveerde realiteit, en draagt zo bij aan nationalistische mythevorming. Wat weer illustreert dat geschiedenis doorgaans wordt geschreven door wie het kan betalen.
Aan de elastiek hangen
Dat Vlaams-nationalisten zich het wielrennen toe-eigenen, net zoals het EU-voorzitterschap, is allesbehalve onschuldig. Zoals een andere Brit, George Orwell, in zijn recent vertaald essay Over nationalisme in 1945 al schreef, zijn nationalisten geobsedeerd door het aanblazen van de superioriteit van de machtseenheid waarmee ze zich identificeren en waarvan ze zichzelf ook ongevraagd als vertegenwoordiger opwerpen. De leugen neemt een sprint: gebreken en fouten geraken uitgegomd, de eigen prestaties aangedikt, verzonnen zelfs. Volgens Orwell delen nationalisten mensen in blokken op, alsof het insecten zijn. Ze hebben die blokken nodig om te kunnen verharden, om op de ander neer te kunnen kijken, om na die kunstmatige classificatie miljoenen mensen in blok ‘goed’ of ‘slecht’ te kunnen noemen.
Politici gebruiken die ploegengeest om met grinta de concurrentie te kunnen organiseren, te kunnen winnen en overheersen, winst te generen. Wie medewerking weigert, wordt al snel een stoorzender die de flandrien stokken in de wielen zou steken. Helaas, het eerste dat dan plat rijdt, is een warme samenleving.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier