‘Waarom de kiezer zo heeft gekozen? Politieke zielenknijperij versus verantwoordelijke burgers’

‘Een al lang dominante opvatting die ook de Europese samenlevingen beheerst, luidt dat we worden gedacht’, schrijft Olivier Boehme. Hij pleit ervoor de kiezers ernstiger te nemen dan dat. ‘Misschien zijn ze het gewoon eens met het partijprogramma of op zijn minst met de slogans waarmee een partij de verkiezingsstrijd ingaat.’

Als volleerde psychologen kijken tal van politici dezer dagen weer in de ziel van de kiezer. Zo verklaarde een Kamerlid van de linkerzijde na de electorale overwinning van PVV in Nederland dat hij met zo’n partij nooit in zee wil gaan, maar wel de kiezers ervan begrijpt. Volgde dan een analyse van hun mentale en sociale gesteldheid om de echte redenen van hun partijkeuze te duiden. Die soort politieke zielenknijperij dateert niet van gisteren en gaan we in de aanloop naar de verkiezingen in 2024 nog vaak horen. Nochtans bestaat er een eenvoudigere verklaring waarom mensen deze of gene stem uitbrengen: misschien zijn ze het gewoon eens met het partijprogramma of op zijn minst met de slogans waarmee een partij de verkiezingsstrijd ingaat.

Nog voor de artificiële intelligentie het helemaal van ons overneemt, lijkt het of we al intellectueel hebben geabdiceerd. Een al lang dominante opvatting die ook de Europese samenlevingen beheerst, luidt dat we worden gedacht. De autonomie van de idee is passé. Dat ideeën de geschiedenis aandrijven werd genegeerd naarmate de kijk op mens en samenleving onder invloed kwam te staan van sociologische en psychologische benaderingen van … juist: een ideeën producerende elite.

‘De historische kracht van ideeën’

De kracht van gedachte en woord is er toch niet minder groot op gebleven. Overtuigingen en denkbeelden van mensen zijn vaak doorslaggevend voor het verloop van de geschiedenis. Politieke partijen in Europa verloren de voorbije decennia echter aan inhoudelijke scherpte en leken zich vooral nog bezig te houden met loze politieke marketing. Net toen brak door toedoen van dissidenten en buitenstaanders van het gevestigde politieke systeem een nieuwe ideeënstrijd los.

De Italiaanse marxist Antonio Gramsci leerde vorige eeuw dat de bestaande burgerlijke culturele en intellectuele hegemonie eerst vervangen moest worden door de nieuwe hegemonie van het communistische gedachtegoed. Het historisch materialisme van Karl Marx vulde hij aan met de historische kracht van ideeën. Ook de nieuwrechtse intellectuelen van het begin van de 21^ste eeuw hebben zich daardoor laten inspireren om het geestelijke gat van het overmoedige neoliberalisme te vullen. Met sociale media kon die strategie op grote schaal worden toegepast.

Onreduceerbaar

Het grondwettelijke ijkpunt voor de mening van het volk, de ultieme soeverein van de natie, blijven ondertussen de verkiezingen. Die tonen onomstotelijk aan hoe uiteenlopend de opvattingen van de burgers zijn. Om die tot uiting te brengen hebben ze een al ingeperkte keuze tussen verschillende partijen, die hun lijsten met kandidaten en mandaten niet langs louter democratische en transparante wegen hebben vastgesteld. Indrukken, algemene noties, de raad van ‘bevoegden’ of gevoelens van naakte sympathie of antipathie voor een meer of minder bekend gezicht en zoveel meer leiden de electorale beslissingen. De onontkoombare wederzijdse beïnvloeding tussen politieke idee en politieke realiteit, tussen morele en materiële factoren, tussen al of niet rationele sentimenten en intellectuele rechtvaardiging, maakt elk reductionisme, dat met één factor alle andere denkt te kunnen verklaren en nog voorspellen ook, betekenisloos.

Toegegeven, mensen zijn geen louter intellectuele organismen. Dat weten we en daarom is ons mensbeeld gepsychologiseerd, want er gaan in de menselijke geest zovele andere krachten schuil dan alleen de rede. Het is gehistoriseerd, want we staan in de geschiedenis die ons omgeeft en bepaalt. En het is gematerialiseerd, want we zijn niet alleen materie, maar hebben er ook behoefte aan en dat onderwerpt ons aan de dynamiek van economie en samenleving. De argwaan van degenen die de psyche en de gemeenschap achter het ogenschijnlijk autonome denken van vrije individuen hebben vermoed, doorprikte heel wat simplisme en naïviteit. De werkelijkheid reduceren tot een formule die van complexiteit eenvoud maakte, lukte echter niet.

Verantwoordelijke individuen

Niet alleen een rist filosofen, psychologen, economen en andere denkers hebben het Europese geloof in het rijk van de redelijkheid ondermijnd. Twee wereldoorlogen hielpen daarbij. Maar zelfs Sigmund Freud, zo merkte de Franse filosoof Paul Ricoeur eens op, vond dat zijn patiënten op tijd dienden te komen en hun rekeningen moesten betalen. Daarmee verklaarde hij hen op slag tot verantwoordelijke individuen. Omdat Ricoeur in het volk niets anders zag dan ‘de verzameling van mensen die in staat zijn deel te nemen aan het publieke debat’ moeten dat dus ‘subjecten zijn die verantwoordelijkheid kunnen nemen voor wat zij zeggen’. Daarom is een radicale twijfel aan het bestaan van zo’n subject op juridisch en politiek vlak ondenkbaar.

We kunnen gewoon niet anders dan ons verlaten op wat mensen zeggen. Meer dan ouderwets, burgerlijk vertrouwen op de aanspreekbaarheid van een medemens, meer dan woorden uitwisselen en daarmee een vermoeden krijgen van elkaars denken, staat uiteindelijk niet ter beschikking. Elk woord is de uitdrukking van een idee en onderworpen aan beargumenteerde tegenwerping. De vooronderstelling van een vrij mens met een aanleg tot zelfstandig oordelen en handelen is even onbewijsbaar als onontbeerlijk.

Als mensen stemmen voor een andere partij dan de onze, al vinden we die nog zo afstotelijk, kunnen we alleen vragen waarom ze dat doen en hen op hun woord nemen. We kunnen daar onze woorden en gedachten tegenin brengen. Democratie is in essentie een eindeloos gesprek. Een monoloog van in zichzelf gekeerde burgers of alwetende politici is ze niet.

Olivier Boehme is historicus en auteur van o.m. het dit jaar verschenen Scepsis. Over wankelend vooruitgangsgeloof (ASP).