‘Waarom de gemeenteraadsverkiezingen in oktober eigenlijk burgemeestersverkiezingen zijn’

Volgens Bieke Verlinden (Vooruit) dreigen de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober uit te monden in burgemeestersverkiezingen. Dat komt door de nieuwe spelregels die de Vlaamse regering heeft ingevoerd. ‘Niet ideologie of een duidelijk politiek project telt, wel een harde strijd om de grootste te worden’, schrijft ze. Dat zowel Bart Somers als Gwendolyn Rutten (beiden Open VLD) versneld naar hun thuishaven terugkeerden, lijkt dan ook geen toeval.

De afgelopen bestuursperiode hervormde de Vlaamse regering van N-VA, CD&V en Open VLD het hele kiessysteem drastisch waardoor er mogelijk stevige verrassingen op ons afkomen. Nu het decreet in oktober zijn vuurdoop zal kennen, zien we dat de bevoegde minister van Binnenlands Bestuur al twee keer de achterdeur opzocht.

Zowel de bedenker van de nieuwe kiesregels, Bart Somers, als zijn opvolger Gwendolyn Rutten keerden versneld terug naar de thuishaven om daar hun felbegeerde positie als burgemeester te verdedigen. Zij weten beter dan wie ook dat deze gemeenteraadsverkiezingen geen ‘walk in the park’ worden. Er moeten vanaf nu immers heel wat puzzelstukjes op hun plek vallen om jezelf te kunnen opvolgen als burgemeester.

Voor de lokale verkiezingen werd de opkomstplicht afgeschaft. Eén keer om de zes jaar present moeten tekenen om je democratische burgerplicht te doen: het is nochtans een kleine moeite en vooral een ongelooflijk voorrecht in een wereld waarin democratie en stemrecht op veel plaatsen een verre droom zijn. Onderzoekers toonden bovendien herhaaldelijk aan dat juist door het element van de plicht ook maatschappelijk kwetsbare groepen effectief hun stemrecht kunnen uitoefenen. Maar de N-VA, de CD&V en de Open VLD schaften de opkomstplicht af, waardoor het resultaat van deze verkiezingen niet langer een weergave zal zijn van de stem van alle inwoners.

Een vreemde beslissing van dezelfde regering die de strijd voor het algemeen enkelvoudig stemrecht fier opnam in haar Vlaamse Canon.

Initiatiefrecht

Verder heeft vanaf nu de grootste partij twee weken het initiatiefrecht om een meerderheid te vinden om te besturen. Deze regel is in het leven geroepen om zogenaamde voorakkoorden tegen te gaan: partijen die zich aan elkaar verbinden om (verder) te besturen als er (opnieuw) een meerderheid gevormd kan worden. Nu ligt de sleutel om die meerderheid te vormen vanzelf bij de grootste partij.

In heel wat steden en gemeenten biedt dit extreme partijen een kans op besturen. Bij vorige verkiezingen konden ruime meerderheden gevormd worden met twee of meer partijen die, op basis van overeenkomsten in hun visie, ook inhoudelijk een meerderheid van de inwoners vertegenwoordigen. Nu dreigt de focus te verschuiven naar de brute strijd om de macht.

De kiezers moeten hun stem dus goed afwegen als ze willen dat een democratisch gezinde partij de grootste wordt. Deze verkiezingen zullen dus op veel plaatsen uitmonden in een gepolariseerde strijd tussen twee partijen. Zo’n strijd brengt niet noodzakelijk een genuanceerd debat over de fundamentele noden van een gemeente op gang.

Wat met Aarschot?

In Aarschot was bij de bovenlokale verkiezingen van 9 juni de partij van de aftredende minister van Binnenlands Bestuur niet de grootste. Gwendolyn Rutten haalde als kopstuk weliswaar de meeste voorkeursstemmen binnen, maar het Vlaams Belang werd de grootste partij, gevolgd door de N-VA en Vooruit. De zenuwachtigheid bij politici zoals Rutten is dan ook begrijpelijk.

De derde grote verandering is namelijk dat de burgemeester ‘rechtstreeks’ verkozen wordt, uit de grootste partij.

De stemmenkampioen binnen de grootste fractie in de meerderheid wordt vanaf nu automatisch de burgemeester. We spreken dus beter van burgemeestersverkiezingen in plaats van gemeenteraadsverkiezingen. Om de burgemeester te kunnen leveren, zien we dat in verschillende steden en gemeenten allegaartjes van partijen samen nieuwe lijsten vormen, met kandidaten die niet duidelijk te linken zijn aan één visie of verhaal. Die kartels willen alleen maar de grootste worden. Op zijn beurt is onder alle kandidaten van het kartel de strijd geopend om de meeste voorkeurstemmen te halen en dus vooral voor zichzelf te werken in plaats van aan een gedeeld verhaal.

Wil je dus als zittende burgemeester je werk verderzetten, dan moeten er heel wat puzzelstukjes op hun plek vallen. Je partij moet de grootste zijn, en binnen je partij moet je de meeste voorkeurstemmen behalen. De rechtstreekse verkiezing van de burgemeester kan op termijn burgemeesters creëren die moeilijke beslissingen of minder populaire maatregelen uit de weg gaan, uit angst om stemmen te verliezen. Terwijl we net burgemeesters nodig hebben die bij uitstek de politieke moed hebben om moeilijke knopen door te hakken en op de lange termijn te denken.

Mijnenveld

Het staat als een paal boven water dat we in verschillende gemeenten incidenten en spanningen zullen zien door de nieuwe spelregels. Wie nu hardop droomt over meer transparantie en burgerbetrokkenheid, zou wel eens kunnen ontwaken in een politieke impasse. Want niet ideologie of een duidelijk politiek project telt, wel een harde strijd om met een lijst te komen die de grootste wordt. Dat kan leiden tot hardere standpunten, meer polarisatie en burgemeesters die vooral hun inwoners naar de mond praten om zich populair te maken.

Een lokaal bestuur kan zoveel betekenen om mensen zich thuis te laten voelen in hun stad of gemeente. Steden en gemeenten verdienen dan ook een politieke vertegenwoordiging die hen écht representeert en die met een duidelijke visie en project de gemeente de toekomst in loodst.