Waarom het cordon werkt: ‘Zijn absolute meerderheid maakt Guy D’haeseleer juist extra kwetsbaar in Ninove’

Wanneer Guy D’haeseleer burgemeester van Ninove wordt, schrijft de Vlaams Belanger geschiedenis. Toch heeft het Belang een probleem, zegt politoloog Joost van Spanje (University of London), die onderzoek deed naar het cordon sanitaire. ‘Bart De Wever heeft wel de juiste lessen getrokken.’

Al meer dan twintig jaar onderzoekt Joost van Spanje het effect van een cordon sanitaire op de verkiezingsuitslagen van de buitengesloten partijen, zowel uiterst links als uiterst rechts. De Nederlander, politoloog aan de University of London, bestudeerde vijftien landen. Het resultaat? ‘We vonden geen consistent effect van het cordon op het succes van de radicale partijen’, zegt Van Spanje.

Er is een ‘maar’. Radicale partijen kregen het zwaarder te verduren als de andere partijen hen niet alleen uitsloten, maar ook hun beleidsstandpunten overnamen. ‘Grofweg een derde van de kiezers maakt zich zorgen om migratie, en is kritisch voor de multiculturele samenleving’, zegt Van Spanje. ‘Wanneer centrumrechts radicaal-rechts isoleert en imiteert, krijgt radicaal-rechts klappen.’

Als expert kijkt Van Spanje met buitengewone aandacht naar Ninove. Vlaams Belanger Guy D’haeseleer, de toekomstige burgemeester, zegt er het cordon definitief naar de prullenmand te hebben verwezen. Dat klopt niet. ‘De doorbraak is relevant, maar de schutskring rond het Vlaams Belang blijft overeind.’

Denkt u dat het cordon sanitaire werkt?

Joost van Spanje: Ja. De les voor de kiezer is duidelijk: het Vlaams Belang heeft al een absolute meerderheid nodig om aan de macht te komen. En zoiets is moeilijk in een kiessysteem als het Belgische. De lat ligt enorm hoog.

Waarom is het uitsluiten van de politieke extremen belangrijk?

Van Spanje: We kunnen de Vlaams Belangkiezers die bezorgd zijn over migratie grosso modo opdelen in twee groepen. De ene groep wil het Vlaams Belang in de regering om zijn beleid uit te voeren – denk aan de invoering van strenge grenscontroles. De andere groep wil dat het Belang andere partijen beïnvloedt. Het cordon werkt voor die eerste groep, maar doet weinig tegen die tweede groep, want die kiezers verwachten überhaupt niet dat het Belang bestuurt.

En dan komt het overnemen van ideeën in beeld als strategie.

Van Spanje: Klopt. Als de N-VA migratiestandpunten van het Vlaams Belang overneemt, dan vervalt ook de reden voor die tweede groep kiezers om voor het Belang te kiezen. Voor alle duidelijkheid: radicaal-rechtse partijen zullen altijd een deel van de kiezers verleiden, bijvoorbeeld door het charisma van hun kopstukken. Maar beleidsgeoriënteerde kiezers zullen afhaken als een partij wordt geïsoleerd en geïmiteerd. Dat zagen we al bij de opkomst van de N-VA, die in 2014 het Vlaams Belang heeft leeggezogen. In Nederland zagen we eenzelfde dynamiek bij de opkomst van het Forum voor Democratie van Thierry Baudet. PVV-kiezers kozen massaal voor Baudet, omdat zij dachten dat die partij niet uitgesloten zou worden.

‘Als het in Ninove bij moslimpesten blijft, dan mag het Vlaams Belang het vergeten’

Volgens N-VA-kopstuk Theo Francken zal de mogelijke Arizona-coalitie voor een paradigmashift zorgen op het vlak van migratie. Tegelijk houdt zijn voorzitter De Wever de deur potdicht oor het Vlaams Belang. De N-VA heeft dus de winnende formule?

Van Spanje: De Wever doet wat gewezen Nederlands premier Mark Rutte (VVD) jarenlang heeft gedaan. Op allerlei manieren zei hij dat hij nooit in een coalitie met Geert Wilders zou treden. Langs de andere kant deed hij stoer over migratie, zeker in campagnetijd. In 2016 zei hij ‘pleur op’ tegen Turkse Nederlanders die keet schopten. Een jaar later schreef hij een brief aan alle Nederlanders met de zin ‘doe normaal of ga weg’.

U schreef het vorig jaar als eerste: de VVD heeft een cruciale fout gemaakt door de deur voor Wilders te openen.

Van Spanje: Huidig VVD-leider Dilan Yeşilgöz heeft er eigenhandig voor gezorgd dat een heleboel kiezers die bezorgd zijn over migratie terugkeerden naar Wilders. Meteen verviel een van de twee voorwaarden die nodig is om de uitersten klein te houden. Bart De Wever heeft daarentegen de juiste lessen getrokken.

Trouwens, historisch onderzoek lijkt mijn stelling te ondersteunen. Politoloog Giovanni Capoccia (Oxford University) wilde te weten komen waarom Duitsland en Italië tijdens het interbellum zwichtten voor ondemocratische krachten, en andere landen met grotere uitdagingen niet. Hij onderzocht België, Tsjechoslowakije en Finland, die ook werden geconfronteerd met antidemocratische uitdagingen. Wat bleek? In de drie landen hebben de politieke leiders die krachten keihard onderdrukt – denk aan de repressie van de rexisten van Léon Degrelle. Langs de andere kant bedienden ze rechtse kiezers met retoriek over onversneden traditionele waarden.

Politoloog Daniel Ziblatt (Harvard University) maakt eenzelfde punt in zijn vergelijking tussen Engeland en Duitsland. Het is belangrijk dat traditionele kiezers zich thuisvoelen in een fatsoenlijke conservatieve partij. Wanneer die faalt, nemen allerlei radicale elementen het over.

U zegt dat centrumpartijen succesvol kunnen zijn wanneer ze radicale standpunten overnemen. Maar zijn zij niet gedoemd om overgelopen kiezers teleur te stellen?

Van Spanje: Jean-Marie Le Pen zei het al in 1991: de kiezers zullen het origineel prefereren boven de kopie. Ik snap waarom hij dat zei, maar het ligt toch ingewikkelder dan dat. Stel dat een groene partij wordt buitengesloten, en dat tegelijk andere partijen heel wat groene standpunten overnemen. Waarom zou een kiezer die bezorgd is om klimaatverandering dan op Groen blijven stemmen?

‘Zijn revanche maakt van D’haeseleer vandaag de gevaarlijkste politicus van ons land’

Maar Geert Wilders – en nu ook Guy D’haeseleer – zullen de migratiepolitiek niet ingrijpend kunnen veranderen.

Van Spanje: Kijk, wat de PVV-kiezers bindt, is migratie en multiculturalisme. Wilders doet alsof hij alles uit de kast haalt. Zelfs binnen de meerderheid gaat hij er met gestrekt been in. Dat waarderen veel kiezers. Ik verwijs opnieuw naar het spiegelbeeld voor groene kiezers, die eerder theoretisch geschoold zijn. Zij maken zich al jaren zorgen, en zouden het waarderen als hun partij zich snoeihard inzet voor het klimaat, PFAS of stikstof.

Doordat Guy D’haeseleer de absolute meerderheid heeft, hoeft hij geen compromissen te sluiten. Geeft hem dat een streepje voor op Wilders, die wel in een coalitie zit met drie andere partijen?

Van Spanje: D’haeseleer is juist extra kwetsbaar. In tegenstelling tot Wilders kan hij zich niet verschuilen achter andere partijen. Als hij niets voor elkaar krijgt, zal hij alleen zichzelf moeten verantwoorden. Trouwens, het is een ijzeren wet in de politiek: wie bestuurt, dreigt kiezers te verliezen. Uit mijn onderzoek blijkt dat die regel des te meer geldt voor anti-establishmentpartijen. Zowel heel linkse als heel rechtse partijen verliezen extra veel na regeringsdeelname. Dat kan het Vlaams Belang in Ninove dus parten spelen.

Analisten maken zich al lang zorgen om de verrechtsing van het centrum, dat steeds meer recepten van uiterst rechts overneemt. Het is toch niet omdat een strategie werkt, dat je ze ook moet toepassen?

Van Spanje: Het blijft politiek, er is dus meer dan een smaak mogelijk. Ik heb ook gewaardeerde collega’s die concluderen dat de mainstream juist géén ideeën mag overnemen van de uitersten, en dat ze het best de multiculturele waarden sterk in de verf zet. Een ding weten we zeker: de anti-immigratiepartijen hebben geen baat bij oplossingen. Dat zie je bij Marine Le Pen in Frankrijk en de Republikeinse partij van Donald Trump in de VS. In beide landen blokkeerden zij recent nog een migratiedeal. Dat is nogal wiedes, want als ze het probleem oplossen, hebben ze later minder kans om te winnen.

In een democratie kunnen politici niet anders dan zoeken naar oplossingen voor problemen die kiezers zien, want anders worden die politici vervangen. Dat geldt dus ook bij gepercipieerde problemen met betrekking tot migratie. Uiteraard moet dat gebeuren binnen de grenzen van de rechtsstaat. Met een parafrase van de Duitse christendemocraat Manfred Weber: alleen wanneer mainstreampolitici zélf migratiedeals sluiten, kunnen ze voorkomen dat uiterst rechts groeit. Zo kan het centrum laten zien dat het de regie in handen houdt aan de grenzen van Europa. Dat is cruciaal, want het gevoel van controleverlies drijft mensen naar uiterst rechts. En als zij het voor het zeggen hebben, dan krijgen we pas echt nare beleidskeuzes.

Theo Francken (N-VA): ‘Ook de war on drugs zal Bart De Wever wel oplossen in Antwerpen’