‘Veel achterblijvers zijn boos: hoe betrekken we hen weer bij de politiek?’

‘Wat betekent de verkiezingsuitslag  voor degenen wiens bestaan bedreigd wordt bij elke onverwachte vensterenveloppe in de brievenbus?’, vraagt Geert Schuermans. Hij ziet twee pistes over hoe we het vertrouwen in de politiek kunnen herstellen bij zij die zich door het beleid te vaak in de steek gelaten voelen.

Ondanks enige opluchting over het feit dat het cordon sanitair op Vlaams niveau wellicht niet zal breken, leverde de stembusgang van 9 juni 2024 opnieuw een Zwarte Zondag op. Een openlijk racistische, homofobe en mysogyne partij ging met meer dan één op vijf stemmen lopen en boekte daarbij 8 zetels winst.

Maar misschien even zorgwekkend als de score van Vlaams Belang is het aantal mensen dat ongeldig of zelfs niet meer gaat stemmen. Maar liefst 1.050.000 Belgen stuurden deze keer hun kat. Dat zijn er 100.000 meer dan in 2019, of 12,5 procent van het gehele electoraat. Er zijn meer niet-stemmers dan Vlaams Belangkiezers.

Met deze cijfers in het achterhoofd was het behoorlijk pijnlijk dat nota bene de minister Justitie, Paul Van Tigchelt, in prime time op het VRT-journaal kwam verkondigen dat ondanks de opkomstplicht de thuisblijvers geen boete zouden krijgen. Daarbij kon je je moeilijk van de indruk ontdoen dat hij het bepaald niet erg vond dat bepaalde groepen niet zouden opdagen.

Alle vertrouwen kwijt

Hoewel mensen uit de hogere inkomensklassen ook in grote getalen op Vlaams Belang stemmen of thuisblijven bij verkiezingen, is het geen geheim dat een zeer groot deel van deze burgers zich onderaan de maatschappelijke ladder bevinden. In die zin mogen deze cijfers niet verbazen. Als je de nadelen van je beleid steeds bij dezelfde groep legt, moet je niet schrikken dat die mensen boos worden en zich van het politieke systeem afkeren.

In 2021 voerde ik met een aantal gezinnen elke maand een lang gesprek over politiek voor mijn boek ‘De achterblijvers. Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt’. Ik kon niet anders dan vaststellen dat ‘De achterblijvers’ elk vertrouwen in de politiek kwijt zijn. Ze geloven simpelweg niet meer dat onze verkozenen iets voor hen zullen doen.

Elk in hun eigen woorden, maar iedereen die ik sprak, bleek boos. Het meest typerende was Kurt die het zo formuleerde toen ik naar zijn kiesintenties peilde: ‘Wat ik stem? Ik stem elke keer hetzelfde: op het linkerblad schrijf ik “ZOT!!!”, op het rechter zet ik altijd ”ZAKKENVULLERS!!!”

Stad versus platteland

Kurt, die vandaag voor Tom Van Grieken supportert, is hulpdrukker en woont in Houthulst. De helft van Houthulst stemde op 9 juni extreemrechts of blanco, hoewel er amper mensen met een andere etnisch-religieuze achtergrond wonen. Analyses benadrukken die tegenstelling, stad vs.platteland, als verzet van landelijk Vlaanderen tegen de stedelijke elite. Dit spanningsveld is een oeroude sociologische realiteit, die we vandaag ook in tal van andere landen zien.

Tegelijk wijst de Nederlandse socioloog Twan Huijsmans erop dat ondanks de beeldvorming die ook in Vlaanderen leeft, stad-platteland niet de belangrijkste politieke scheidslijn is. Wie je bent blijkt nog altijd belangrijker dan waar je woont. “We moeten blijven zien dat politieke verschillen binnen stedelijke en landelijke gebieden vaak groter zijn dan tussen deze twee”, stelt Huijsmans. “Als we politieke stereotypen van stads- en plattelandsbewoners vermijden kunnen we voorkomen dat politiek een conflict wordt tussen ‘ons hier op het platteland’ en ‘hen daar in de stad’.”

Armoede is armoede

Dat wil zeggen dat we erover moeten waken met dit narratief geen selffulfilling prophecy te creëren waarvan ‘De achterblijvers’ opnieuw de dupe zullen zijn. De belangen van mensen onderaan de maatschappelijke ladder zijn dezelfde, of ze nu in de stad dan wel op den buiten wonen. Armoede is Armoede. De uitkeringen liggen in Brussel én in Maasmechelen onder de armoedegrens.

Vlaams minister Diependaele heeft de voorbije vijf jaren de jacht op sociale huurders gevoerd, zowel in Gent als in Denderleeuw. En na de doortocht van Lydia Peeters is iedereen die zich geen auto kan veroorloven de pineut, in Houthulst én in Antwerpen. Wie over dat laatste twijfelt moet trouwens maar eens proberen om van Deurne met het openbaar verboer in Hoboken te geraken.

Als we dit vergeten, slaagt (extreem)rechts erin om terechte socio-economische bekommernissen te culturaliseren, worden de achterblijvers uit elkaar gespeeld op basis van waar ze wonen, en zal hun situatie helemaal niet verbeteren.

Racisme als politiek instrument

Terechte socio-economische bekommernissen culturaliseren; Het is een beproefd recept. In zijn boek ‘Terug naar Reims’ geeft de Franse socioloog Didier Eribon aan dat het diepgewortelde racisme in de arbeidersklasse niets nieuws is. “Als je had geprobeerd een politiek programma af te leiden uit wat er in die tijd bij mij thuis dagelijks werd besproken, had het resultaat, hoewel er op links werd gestemd, niet heel veraf gelegen van het partijprogramma van extreemrechts van de jaren tachtig en negentig: immigranten uitzetten, het strafrechtelijk beleid aanscherpen, de doodstraf weer instellen en de toepassing ervan sterk uitbreiden … “

Het succes van extreemrechts bestaat er volgens Eribon in dat ze van dit racisme onder de arbeidsklasse een aanvaardbaar politiek instrument hebben weten te maken.

Terwijl bij de eerste Zwarte Zondag in 1991 het Vlaams Blok erin was geslaagd om in de steden reële problemen in de schoenen van nieuwkomers te schuiven, lijkt vandaag hetzelfde te gebeuren op het platteland. Vlaams Belang is er ook landelijk Vlaanderen in geslaagd om de achtergestelde witte Vlaming wijs te maken dat migratie de oorzaak is van de problemen waar zij mee kampen. Mensen met een andere etnisch-religieuze achtergrond zouden met hun deel van de koek gaan lopen.

Welvaartchauvinisme

Dat politici vandaag het ressentiment in de samenleving denken te counteren door deze simplistische denkbeelden achterna te hollen, is daarbij een erg zorgwekkende trend. Nogal wat partijen komen met voorstellen om nieuwkomers van onze welvaartstaat uit te sluiten. Dat is niet enkel verwerpelijk vanwege elementair fatsoen – basisrechten maak je nooit voorwaardelijk –  ook op strategisch vlak is het ronduit dom. Politicologen zijn het er immers in stijgende mate over eens dat dit soort op racisme gestoelde maatregelen enkel de legitimiteit van extreemrechts doet stijgen waarbij die van de welvaartstaat keldert. Volslagen terecht waarschuwden Pascal Debruyne, Dirk Geldof en Mieke Groeninck vorige week op deze pagina’s voor dit zogenaamde welvaartchauvinisme. 

In dezelfde lijn valt trouwens op dat politici erkennen dat er stemmen zijn waarnaar ze te weinig geluisterd hebben, en dat die kiezers terecht boos zijn. Alleen lijkt die groep blijkbaar enkel uit witte Vlamingen te bestaan. De woede bij mensen met een migratieachtergrond zonder diploma of een dikke portefeuille kan op veel minder begrip rekenen.

Nabijheidspolitiek

Die vaststellingen maakt dat een manier om de woede van de achterblijvers recht te doen en hen terug bij de politiek te betrekken uit twee pistes moet bestaan. Ten eerste zullen volgende Vlaamse en federale regeringen moeten inzetten op beleid dat meer herverdeling ten voordele van de groepen aan de onderkant … zelfs al legt Europa strikte begrotingsregels op. Zonder die keuze is elk initiatief om de kloof met de burger te overbruggen voor de tribune. Het is een voorwaarde, maar geen garantie op succes.

Maar naast meer sociaal beleid moeten politici mensen opnieuw uitleggen hoe de wereld in elkaar zit, dat het niet culturele maar socio-economische tegenstellingen de oorzaak van hun problemen zijn. Met wat goede wil noem je dat ouderwetse volksverheffing. Hier en daar zal het dat hen het verwijt paternalisme opleveren. Maar dat is niets meer dan een retorische truc. De wereld vandaag is razend complex. De idee dat mensen helemaal uit zichzelf alles zo maar begrijpen, deugt niet. Van mensen onmiddellijk iets eisen waarvan je eigenlijk weet dat ze er duiding bij nodig hebben, is eenvoudigweg wreed.

Dienstbetoon

Nu is de kans klein dat de achterblijvers zitten te wachten op de uitleg van politici over hoe de wereld in elkaar zit. Het water is sinds de ontzuiling te diep. Misschien is het daarom goed om terug te grijpen naar een element uit de verzuiling: dienstbetoon. Toen ik Koen, een klusjesman uit Merksplas, vroeg wat hij van de politiek vond, antwoordde hij: “Ik heb nooit interesse gehad voor politiek … wat gaan die mannen voor mij doen?” Een moeilijke brief uitleggen, een complex telefoontje plegen … via dienstbetoon kunnen politici met concrete actie beginnen om het gebroken vertrouwen te herstellen. Of is het toeval dat de winnaars van de verkiezingen, Vlaams Belang met zitdagen in hun Vlaams Huis en PVDA met Geneeskunde voor het Volk, inzetten op praktische nabijheidspolitiek?

Hooggeschoolden met geld, kennis en netwerken doen daar graag denigrerend over. Die arrogantie doet veel kwaad. Op voorwaarde dat er niet gefraudeerd wordt, is dienstbetoon een ijzersterke manier om het politiek vertrouwen, vooral bij de lagere inkomensklassen, te herstellen.