‘Trump vs. de rechtsstaat? Ook in België is er reden tot ongerustheid’

‘De Amerikaanse rechtsstaat nadert een beslissend moment’, schrijven de Rechtsstaatreporters. Ze zetten een aantal zorgwekkende ontwikkelingen in de VS op een rij, die ook in België spelen.

De chaos en desinformatietsunami van de Trump-administratie verbergt een nakende constitutionele crisis. De wetgever is er chronisch verzwakt, de rechterlijke macht wordt onder druk gezet, het geloof in de rechtsstaat is zoek en rechterlijke uitspraken negeren is een echte optie geworden. Die laatste grens – het naleven van rechterlijke uitspraken – mag niet worden overschreden.

Bovenal moeten de ontwikkelingen die ons tot dit kantelpunt brachten – en die ook in België spelen – worden teruggedraaid. Dat kan alleen door het cultiveren van een rechtsstaatcultuur.

Trump II: Code Oranje voor de Amerikaanse Rechtsstaat

Verschillende evoluties hebben het pad geëffend voor een autocratisch presidentschap in de VS. Die evoluties ondermijnen de scheiding der machten, die uitgaat van een wantrouwen tegenover een ‘sterke leider’ en bescherming biedt tegen een ongeremde overheid. De scheiding der machten vereist niet alleen een verdeling van de macht, het vereist ook dat wie de macht heeft, bewust is van zijn rol in het geheel, die rol respecteert en anderen hun rol laat spelen.

Een eerste element is het naar de achtergrond verdwijnen van de wetgevende macht. De wetgever moet de regering controleren en ervoor zorgen dat wetgeving doordacht is, volgt op maatschappelijk debat en ontbloot is van revolutionair karakter.

De Amerikaanse president ziet het congres echter als een uitvoerder van zijn wensen, een noodzakelijk kwaad waarlangs men (soms) moet passeren. Dat weerspiegelt de onwaardigheid van Trump, maar parlementsleden hebben ook een verantwoordelijkheid. Zij moeten zich bewust zijn van de taak van hun instelling en zich daarnaar gedragen.

Dat besef is bij Republikeinse parlementsleden verdwenen, onder meer door de valse en gevaarlijke idee dat Trump met een overweldigende meerderheid verkozen is om de zaken fundamenteel door elkaar te schudden.

De scheiding der machten heeft plaatsgemaakt voor een scheiding der partijen. Senatoren en volksvertegenwoordigers van beide partijen zien zich als facilitators van hun partijleider (wie is dat overigens bij de democraten?). Die evolutie wordt door Trump op de spits gedreven door overmatige partijtucht en loyauteitstesten. De bereidheid zich onvoorwaardelijk achter de leider te scharen, geldt als doorslaggevende factor bij het vullen van een regeringspost.

Dergelijk presidentialism negeert de tijdelijke aard van macht en mondt uit in een particratie op steroïden. Combineer dat met een gepolariseerde samenleving en samenwerking over partijgrenzen heen wordt aartsmoeilijk.

Trump probeert het niet eens. Executive orders zijn daarom schering en inslag. Dat sommige flagrant on(grond)wettig zijn lijkt niet te deren.

Ook bij ons is de wetgever ernstig verzwakt. Zijn initiatiefrecht is hij verloren en de particratie tiert welig. De kwaliteit van wetgeving keldert terwijl de kwantiteit explodeert.

Een tweede element in de VS is de politisering van de overheidsadministratie die momenteel in gang is gezet. Ook voor posities in instellingen die het best onafhankelijk werken – denk aan de FBI, de IRS of het Openbaar Ministerie – is loyauteit doorslaggevend. Er valt op zich iets te zeggen voor de (her)centralisering en -politisering van de administraties. Enige steun voor Trumps aanpak gaat echter voorbij aan de werkwijze van de Trump-administratie: radicaal, arbitrair en met vernielingsdrang.

Als derde en laatste element is er nog de onomwonden delegitimatie van de rechterlijke macht, waarmee Trump II begon. De 1500 pardons zijn alleen als volgt te verstaan: van rechters die niet naar zijn pijpen dansen trekt hij zich niets aan. Daarbij komt het openlijk bedreigen en aan de schandpaal nagelen van de magistratuur in haar geheel én van individuele rechters.

Trumps daadkracht is maar schijn

De orders zijn geklop op de borst maar een zwaktebod. Executive orders zijn persberichten met wat Sharpie-inkt – de administraties moeten ze wel implementeren, maar een volgende president doet ze teniet met een pennenstreek. Je kan niet duurzaam hervormen met executive orders.

De zondvloed aan orders is dus geen drama op zich. Rechters kunnen administratieve handelingen die orders uitvoerenook schorsen en vernietigen.

Dat is iets waarvoor de conservatieve beweging decennialang heeft gestreden. Diezelfde beweging spreekt nu over ‘rechterlijke hubris’ (zie Justice Alito in een uitspraak van 5 maart). Van groot belang is de koers die de US Supreme Court gaat varen. Die blijft onvoorspelbaar.

In elk geval moeten we de twijfels over de partijpolitieke neutraliteit van de justices scheiden van het besef dat de USSC, zoals ons Grondwettelijk Hof, inherent een politieke dimensie heeft die niet per se ongezond is.

Het naleven van rechterlijke uitspraken is dé cruciale grens. In de eerste ambtstermijn van Trump werd gerespecteerd – er werd gefulmineerd, maar nageleefd.

Voorlopig is er ook ditmaal weinig walk the walk. De Trump-administratie gaat in beroep tegen uitspraken en hanteert daarbij relatief bescheiden argumenten over de omvang van executive power. Dat zou wel eens kunnen veranderen.

Voor de Amerikaanse rechtsstaat nadert dan ook een beslissend moment: legt de Trump-administratie (de hoogste) rechterlijke uitspraken naast zich neer? Eens die grens wordt overschreden, wordt het evenwicht tussen en de begrenzing van de respectieve staatsmachten volledig onderuitgehaald.

Ook onze federale regering betreedt, zij het in een andere context, een dergelijk gevaarlijk pad: duizenden veroordelingen rond asielzoekers en geïnterneerden blijven onuitgevoerd (zie de recente open brief daarover).

Een rechtsstaatcultuur moet opnieuw worden gecultiveerd – ook in België. Op de gevaren van de beschreven evoluties moet vaker en voor een breder publiek gewezen worden, zodat onrechtsstatelijke antwoorden op maatschappelijke problemen afgewezen worden.

Dit opiniestuk is geschreven door Yousra Abali, Silke Betrains, Quinten Hollevoet, Louise Martens, Aline Naessens, Jan-Thomas Roefs, Jari Vermeulen en Lennert Wauben. Samen zijn zij De Rechtsstaatreporters, een groep van acht jongeren tussen de 19 en 24 jaar oud met studies in rechten, rechtspraktijk of criminologie. Hun missie is om complexe issues uit de juridische wereld vertalen naar begrijpelijke en toegankelijke content voor iedereen.