Tinne Van der Straeten (Groen): ‘We hadden Doel 3 en Tihange 2 deze winter goed kunnen gebruiken’

Tinne Van der Straeten is klaar voor de herfst. De Groen-minister van Energie kijkt nochtans aan tegen een historische crisis. ‘We hebben het zelf in de hand of we het nog vijf of tien winters moeilijk krijgen.’

We kunnen als regering niet iedereen helpen met zijn factuur’, zegt Tinne Van der Straeten. ‘Dat gaat gewoon niet, ook al doen we alles wat mogelijk is.’ Ze merkt het op als we haar voorleggen dat dit najaar ook mensen met een journalistenloon op hun centen zullen moeten letten, terwijl veel andere mensen nu al dieper in de problemen zitten. Van der Straeten houdt haar oog voorlopig op een Europese oplossing, omdat ze weet dat er budgettair geen mirakels zijn te verwachten.

Knack spreekt de minister van Energie in de marge van het refreshweekend van haar partij in Gent. Niemand zal het haar verwijten als ze er met haar gedachten niet helemaal bij was. In de coronacrisis overschaduwde minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) al zijn collega’s in de regering-De Croo, maar de komende tijd wordt Tinne Van der Straeten ongetwijfeld de belangrijkste minister van de ploeg. Vorige winter waren de gas en elektriciteitsfacturen voor veel mensen al zwaar, deze winter dreigen ze eenvoudigweg onbetaalbaar te worden.

Slaapt u nog goed, of bent u bang voor wat de herfst zal brengen?

Tinne Van der Straeten: Ik slaap goed, ja, maar ik heb weinig uren om te slapen. De regering zal nog vaak bij elkaar komen over energiedossiers. Ik ben in ieder geval voorbereid. Ik heb voor de zomer al een Winterplan opgesteld om de bevoorrading te verzekeren, dus we zullen niet hoeven te improviseren. We bevinden ons weliswaar op onbekend terrein, maar we weten wat er moet gebeuren.

We kunnen in de Noordzee nog infrastructuur bouwen voor vier keer meer windenergie dan vandaag. Dat is evenveel als het verbruik van alle Belgische gezinnen samen.

U bent niet bevreesd dat mensen dit najaar moeten kiezen tussen ‘heat or eat’, de verwarming of eten kopen, zoals in het Verenigd Koninkrijk al wordt gezegd?

Van der Straeten: Nergens in Europa zijn de meest kwetsbare mensen zo goed beschermd tegen de energieprijzen als bij ons, met het sociaal tarief voor één miljoen gezinnen. Deze regering heeft in totaal al vier keer samengezeten over een energiepakket, waarna de btw is verlaagd en energiepremies zijn uitgekeerd. Alles samen hebben we al vier miljard euro uitgegeven om de pijn te verlichten. Ook dankzij de index zijn mensen in België beter beschermd dan in andere landen. Het is wel zo dat er een groep van mensen is die geen recht heeft op het sociaal tarief en moeite heeft om de eindjes aan elkaar te knopen. We zullen out of the box moeten denken om hen te helpen. Deze week begint de regering met de begrotingsbesprekingen, en het spreekt voor zich dat daar over een groot energiepakket zal worden onderhandeld.

De prijzen voor gas zijn vandaag tien keer hoger dan een jaar geleden. Mensen raken in paniek als ze die berichten lezen. Waar bereiden ze zich het best op voor?

Van der Straeten: De prijzen zijn compleet irrationeel. Toen ik in 2020 minister was, kostte gas 15 euro per megawattuur. Aan het eind van vorige week was die prijs ongeveer gestegen tot 300 euro. De markt is totaal verstoord. Wij betalen prijzen alsof we een oorlogseconomie zijn, terwijl we in België helemaal geen bevoorradingsproblemen hebben. De terminals in Zeebrugge waarlangs vloeibaar lng-gas binnenkomt in ons land, zijn al helemaal volgeboekt tot het einde van dit jaar. Die prijsspiraal moet dus echt gebroken worden, en dat gebeurt het best op Europees niveau met een prijsplafond. Spanje en Portugal hebben een uitzondering gekregen om zo’n plafond in te voeren: dat ligt op 180 euro. Dat is nog altijd heel veel geld, maar dat zou de Belgen gemiddeld elk jaar al 770 euro uitsparen.

Houdt zo’n plafond geen risico’s in? Misschien is dat voor Vladimir Poetin het signaal om definitief de gaskraan dicht te draaien naar Duitsland.

Van der Straeten: Ik maak me daar geen zorgen over, als we er in Europa in slagen om echt samen te werken. Mijn Duitse collega Robert Habeck heeft vorige week aangegeven dat ook hij wil dat de koppeling tussen de huidige gasprijzen en wat mensen voor elektriciteit betalen gebroken wordt. Ik pleit daar al sinds februari voor, maar ik ben blij te merken dat de coalitie voor zulke voorstellen groeit. De Zuid-Europese landen steunden het voorstel al, en Commissievoorzitster Ursula von der Leyen heeft ook aangekondigd dat ze aan een structurele hervorming werkt. Ik hoop dat we voor het einde van het jaar daarover kunnen beslissen.

Zelfs in uw ideale scenario heeft niemand daar de komende maanden iets aan.

Van der Straeten: Ik ga er alles aan doen om zo snel mogelijk een Europees akkoord te bereiken. Ik begrijp niet waarom het zo lang heeft geduurd vooraleer andere landen inzagen dat dit prijsmechanisme echt niet meer werkt. Je moet daar ziende blind voor zijn. Maar – nogmaals – dat is natuurlijk niet het enige wat de regering doet.

U wilt het prijsmechanisme veranderen: nu bepaalt de hoogste prijs voor elektriciteit die wordt opgewekt in een gascentrale ook de prijs voor elektriciteit die met hernieuwbare energie of kerncentrales goedkoper wordt gemaakt. Niet eenvoudig om zoiets aan te passen.

Van der Straeten: Met zo’n prijsplafond kunnen we tijd kopen om daaraan te werken. We gaan dat niet overnight doen, maar zo’n update is de logica zelve. Dat prijsmechanisme heeft jarenlang goed gewerkt, maar in een oorlogssituatie houdt het gewoon geen steek. Irrationele prijzen voor gas kunnen echt niet als basis dienen voor de prijzen van hernieuwbare en nucleaire energie. En niet eenvoudig? Als we in enkele uren tijd banken kunnen nationaliseren of een samenleving kunnen stilleggen om de verspreiding van een dodelijk virus tegen te gaan, dan kunnen we in enkele maanden ook wel een hervorming van het prijsmechanisme voor gas en elektriciteit bereiken.

Is dat zo eenvoudig om af te dwingen van de markt?

Van der Straeten:(fijntjes) Dat is niet moeilijk, hoor. Dat is een kwestie van het beursreglement te herschrijven. We moeten daarvoor alleen een aantal spelregels aanpassen. Ik zie geen enkele reden waarom dat ondoenbaar is. Ik begrijp eigenlijk ook niet waarom er al niet eerder is ingegrepen. De verkoop van aandelen wordt soms opgeschort als er paniek heerst. Dat had al veel langer met gas moeten gebeuren.

En de leveranciers accepteren dat?

Van der Straeten: De speculatie met gasprijzen heeft helemaal niets meer met de realiteit te maken. Bedrijven en gezinnen kreunen onder die prijzen. Hier wat verder staan nieuwe woontorens. Volgens het plan komen er nog enkele gebouwen bij, maar door de stijgende prijzen is het zelfs onmogelijk geworden om offertes op te stellen. Niemand weet wat cement, hout of beton binnenkort zullen kosten. We hebben nog nooit zo’n grote energiecrisis meegemaakt als vandaag, en dat is in de hele samenleving te voelen. Iedereen heeft dringend stabiliteit nodig.

Vlaanderen moet dringend zijn bevoegdheden opnemen. Anders kunnen we die beter opnieuw naar het federale niveau overhevelen.

Daarom was ik ook licht verbaasd toen u daarnet zei dat u voorbereid bent. Voorlopig zijn er alleen een aantal ideeën om daar iets aan te doen.

Van der Straeten: Dat is wat minnetjes: wij zijn hier al maandenlang dagelijks mee bezig. We doen uiteraard ook veel meer: over enkele dagen is de Belgische gasvoorraad al voor 90 procent bijgevuld. De bevoorrading zit echt goed.

België lijkt wel het enige land te zijn dat nog wacht op een Europese oplossing om de prijzen onder controle te krijgen. Andere landen nemen nationaal maatregelen.

Van der Straeten: Wij leven niet op een Iberisch schiereiland zoals Spanje en Portugal. Wij zijn zodanig geconnecteerd met andere landen dat wij veel meer afhangen van Europa.

De premier suggereerde dat we ook in België een prijsplafond kunnen instellen.

Van der Straeten: De prioriteit blijft om op Europees niveau op de markt in te grijpen. Op Belgisch niveau zou je inderdaad ook wel een ander soort van plafond kunnen instellen voor de eindklant. Er is geen enkele reden waarom leveranciers een hogere prijs vragen dan de kostprijs om elektriciteit te produceren in België.

De economie valt dit najaar wellicht stil. Sommige banken verwachten een recessie, en elke dag komt er wel een verhaal in de media van een bedrijf dat de productie moet verminderen of stilleggen. Europa staat toe dat de overheid bedrijven in nood financieel helpt, maar dat doet België vooralsnog niet.

Van der Straeten: Dit voorjaar hebben we al een uitgebreide rondvraag gedaan bij duizend bedrijven. Zowel kleine kmo’s als grotere energie-intensieve bedrijven komen nu in de problemen, en voor hen is zo’n prijsplafond ook belangrijk. Maar men moet ook niet voor alles naar de federale regering kijken. Industrieel beleid is een Vlaamse bevoegdheid. Als Vlaanderen bedrijven financieel kan compenseren voor de CO2-uitstootrechten die ze moeten kopen van Europa, kan het ook wel in deze crisis helpen. Daarom is het overlegcomité belangrijk, we moeten allemaal samen kijken wat we kunnen doen.

Wat verwacht u daarvan?

Van der Straeten: Ik vecht soms met mijn armen op mijn rug gebonden. Vlaanderen moet dringend zijn bevoegdheden opnemen. Het is verantwoordelijk voor zaken als energiebesparing en de uitbouw van wind- en zonne-energie op land. We moeten daarin veel sneller vooruit gaan als we ons echt willen wapenen voor de toekomst. Ik wil Vlaanderen daar met plezier mee helpen, maar het moet echt wel een versnelling hoger schakelen: anders kunnen we die bevoegdheden beter opnieuw naar het federale niveau overhevelen.

Zelfs over de Ventilus-lijn, die de elektriciteit van de Noordzee over land moet brengen, is er nog altijd niet beslist.

Van der Straeten:(stil) Inderdaad.

Waarom pakt Vlaams klimaatminister Zuhal Demir (N-VA) niet door?

Van der Straeten: Dat moet u aan haar vragen. Het is wel intriest dat Vlaanderen achterblijft met zulke belangrijke beslissingen, terwijl gezinnen en bedrijven kreunen onder oorlogsprijzen. We hadden al veel verder kunnen staan.

De regering-De Croo kan wel een overwinstbelasting invoeren om de superwinsten van energiebedrijven af te romen. U zult daar eerst de CD&V van moeten overtuigen, want minister van Financiën Vincent Van Peteghem schoot uw voorstel daarover voor de zomer heel snel af.

Van der Straeten: Vincent en ik kennen elkaar goed, maar ik begreep niet goed waarom hij op die manier reageerde. Die overwinsten die in oorlogstijd worden gemaakt, moeten en zullen aangepakt worden. Hopelijk zijn we het eens over dat doel. De regering heeft mij trouwens gevraagd om dat voorstel uit te werken, dus nu is het een kwestie van dat te operationaliseren. Het gaat niet alleen om de nucleaire sector: ook petroleumbedrijven maken miljardenwinsten vandaag.

De kernreactor Doel 3 sluit volgende maand definitief, waardoor één gigawatt aan stroom wegvalt uit onze energiemix. Valt daar nog iets aan te doen?

Van der Straeten: Nee. Zowel het FANC (Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle; nvdr) als Engie stelt dat het technisch onhaalbaar is.

En Tihange 2? Die reactor sluit normaal in februari van volgend jaar.

Van der Straeten: Net als Doel 3 is dat een van de scheurtjescentrales. Het is aan het FANC om te beslissen of het veilig is om Tihange 2 langer open te houden. Ik heb daar niets over te zeggen. Voor zo’n beslissing zijn zij afhankelijk van de informatie die door Engie wordt verstrekt. Ik kan alleen vaststellen dat die informatie er voorlopig niet is, ondanks mijn eerdere vragen.

Engie staat niet te springen om die reactoren langer open te houden.

Van der Straeten: Exact. Het bedrijf heeft in de kranten laten weten dat Tihange 2 niet langer open kan blijven. Engie communiceert blijkbaar liever met de media dan met de veiligheidsautoriteiten.

Hadden we die twee reactoren nodig om de winter te overbruggen?

Van der Straeten: We hadden die goed kunnen gebruiken, ja. Ik heb elke elektriciteitsproducent in mijn Winterplan al gevraagd om ervoor te zorgen dat ze deze winter maximaal beschikbaar zijn. Ook aan Engie heb ik gevraagd of het niet mogelijk is die twee centrales in de zomer stil te leggen, zodat ze in de winter langer kunnen blijven draaien dan voorzien. In normale omstandigheden hadden we die twee centrales niet nodig gehad, maar dit zijn uiteraard geen normale omstandigheden meer. Mochten wij de capaciteit uiteindelijk niet hoeven te gebruiken, dan had die elektriciteit zeker naar Frankrijk kunnen worden geëxporteerd. Dat heeft een groot tekort aan elektriciteit doordat uitzonderlijk veel Franse kerncentrales onbeschikbaar zijn: meer dan 50 procent van het nucleaire park ligt momenteel uit.

U sloot aan het begin van de zomer een principeakkoord met Engie over het langer openhouden van de twee jongste kernreactoren. Dat blijft gevoelig liggen bij de groene achterban.

Van der Straeten: Uit onderzoek van Stefan Walgrave van de Universiteit Antwerpen voor De Stemming bleek dat iets meer dan de helft van de Groen-kiezers ook vindt dat de kerncentrales langer moeten openblijven. Ik heb heel weinig negatieve reacties van onze achterban gekregen toen we die beslissing hebben genomen, en ook de mailbox van de partij is hoegenaamd niet overspoeld. De reden is eenvoudig: de oorlog in Oekraïne heeft het hele speelbord gewijzigd, en ik heb ook mijn beleid in enkele weken met 180 graden gedraaid. Ik lag op koers om de kerncentrales te sluiten, maar al twee weken na het uitbreken van de oorlog heb ik op hetzelfde moment als Jean-Marc Nollet van Ecolo in de media te kennen gegeven dat die centrales beter openbleven na 2025. (glimlacht) We hebben toen een aankondigingspolitiekje gedaan. Ik kan begrijpen dat zoiets pijn doet aan het groene hart van partijgenoten die soms zelf hebben meegewerkt aan de kernuitstap twintig jaar geleden, maar in deze tijden moeten we het zekere voor het onzekere nemen. We houden die centrales beter nog wat langer in de mix.

Ik vroeg mij daarvoor al af waarom jullie per se vasthielden aan het sluiten van die twee centrales.

Van der Straeten: Nucleair afval, misschien? Voor meer dan honderdduizend jaar gaan wij splijtstof zoals plutonium en uranium moeten zien te bergen. Daar worden atoombommen van gemaakt, ik begrijp nog altijd niet dat zo veel mensen daar zo licht over gaan. Dat is ook de reden waarom SMR’s, nieuwe en kleinere reactoren waar nu aan wordt gewerkt, in mijn ogen alleen een toekomst hebben als ze dat afvalprobleem kunnen minimaliseren.

De Belgische regering kwam met Engie overeen dat wij een deel van de bergingskosten van die twee reactoren zullen betalen. Bent u niet bang dat België uiteindelijk veel te veel zal betalen voor die verlenging?

Van der Straeten: Het duurt normaal tien tot twaalf jaar om een levensduurverlening van een kerncentrale te verkrijgen. De twee vorige regeringen hadden dat in ideale omstandigheden kunnen onderhandelen, wij moeten het nu in enkele maanden doen. We zijn nu tot elkaar veroordeeld, dus we gaan dat ook samen doen. De keerzijde van die medaille is inderdaad dat wij meebetalen voor de berging van het afval dat bijkomend wordt geproduceerd, maar dat is natuurlijk een heel klein deeltje van de factuur. Het gaat in totaal over zeven reactoren die veertig tot vijftig jaar hebben gedraaid. Daar blijft Engie als vervuiler voor betalen.

Is het na zo’n principeakkoord een kwestie van de details uit te werken, of bestaat de kans dat het nog altijd misloopt?

Van der Straeten: Ik had een tevreden gevoel na die onderhandelingen. Er is duidelijk vertrouwen gegroeid rond de tafel, en dat eerste akkoord is natuurlijk heel belangrijk. Engie heeft altijd – in de media, maar ook tegen ons – heel duidelijk gemaakt dat het die verlenging niet wilde. We hebben nu een kader waarbinnen we daarover toch gaan praten. Er ligt nog een pittig werkje voor ons, maar ik heb wel de vaste wil om te slagen.

Terug naar deze winter: in België wordt de energiecrisis allicht alleen een kwestie van torenhoge prijzen, in een land als Duitsland krijgen ze straks misschien echt te maken met een bevoorradingscrisis. Hoe schat u de Duitse kansen in?

Van der Straeten: Duitsland heeft zichzelf gigantisch afhankelijk gemaakt van Rusland. Ik hoef daar geen tekeningetje bij te maken, toch? Zij zijn heel erg kwetsbaar. De Duitse regering schakelt wel snel, maar ze betalen een prijs voor strategische keuzes uit het verleden. Wij bekijken nu samen met de Duitsers of we met een nieuwe verbinding vanaf 2023 meer gas naar hen kunnen exporteren. Die aansluiting zal later ook kunnen dienen voor waterstof.

Als we in enkele uren tijd banken kunnen nationaliseren, dan kunnen we in enkele maanden ook wel een hervorming van het prijsmechanisme voor gas en elektriciteit onderhandelen.

De Europese Commissie stelde in juli een plan op om lidstaten eventueel te verplichten 15 procent minder gas te verbruiken om tekorten elders op te vangen. België was een van de landen die om een uitzondering vroegen en ook kregen. Waarom?

Van der Straeten: Ik zal u dat eens uitleggen. (tekent een schemaatje) Wij importeren gas uit Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk, en LNG via de haven van Zeebrugge. Wij exporteren gas naar Duitsland en Nederland. Wij voeren massaal gas uit naar die landen: drie keer de hoeveelheid van wat we zelf gebruiken. Daarmee zitten we aan onze maximumcapaciteit. Stel dat wij vijftien procent minder verbruiken en we voeren nog altijd evenveel in: dan hebben we dus gewoon gas te veel. Zo’n opgelegde maatregel is echt niet de beste oplossing voor een doorvoerland. Wij zijn absoluut voor minder gasverbruik, zonder dat besparingen in wetten moeten worden gegoten. In Spanje is de temperatuur van de airco gereguleerd, in Duitsland van de verwarming. Voor de zomer bleek al dat de Belgische gezinnen zonder zulke verboden zo’n twintig procent minder gas hadden gebruikt.

Nog veel meer landen kregen om zo’n reden een uitzondering. Hoe kan het dat de Europese Commissie met zo’n dom voorstel komt?

Van der Straeten:(lachje) Tja. Ik denk dat we vooral allemaal het slachtoffer zijn van twintig jaar ondoordacht beleid. Hadden we allemaal al verder gestaan met de uitbouw van hernieuwbare energie en energie-efficiëntie, dan waren we natuurlijk nu niet in zo’n crisis beland. Want krijgen we het echt nog vijf of misschien wel tien winters moeilijk, zoals de premier zegt? Dat zal afhangen van wat we nu beslissen. We hebben nog meer dan een half jaar voor de volgende winter, en daar moeten we nu al mee bezig zijn. De maatregelen die de regering neemt om de prijzen voor de gezinnen te drukken, zijn maar pijnstillers. Een gezin dat zonnepanelen op het dak heeft liggen, of een bedrijf dat een windmolen op zijn terrein heeft staan, zal zich al iets geruster voelen.

Wat vond u van die wel heel dramatische uitspraak van premier De Croo?

Van der Straeten: De energieprijzen zullen ook in 2023 en 2024 hoog blijven, daar kunnen we niet onderuit. Maar verder hebben we het allemaal zelf in de hand. We kunnen in de Noordzee nog infrastructuur bouwen voor vier keer meer windenergie dan vandaag al gepland is. Dat is evenveel als het verbruik van alle Belgische gezinnen samen. Laten we daaraan beginnen. Vandaag is het onmogelijk om windmolens te bouwen in de buurt van luchthavens of terreinen van defensie. We zijn daarover dit voorjaar met alle bevoegde diensten rond de tafel gaan zitten om te kijken wat er toch mogelijk zou zijn, en dat was een super motiverende vergadering. Iedereen wilde vooruit: waar een wil is, is altijd een weg.

Uw partij gaf zichzelf dit weekend een refresh met een nieuw logo.

Van der Straeten: Mooi, hè?

Ik vind het op het eerste gezicht meer iets voor een queer café dan voor een politieke partij.

Van der Straeten: Daar ben ik het niet mee eens. Groen is er altijd voor iedereen geweest en met die kleuren maken we dat nu ook duidelijk in ons logo.

Groen wil onder het nieuwe voorzittersduo ook verbreden: het is niet alleen een klimaatpartij. Maar is Groen net niet te weinig een klimaatpartij? In de dramatische droogte van deze zomer hebben we amper politici van Groen gehoord.

Van der Straeten: Ik heb ons Vlaams Parlementslid Mieke Schauvliege enkele keren zien passeren, zelfs terwijl ik aan een digitale detox deed. Dat zit dus wel goed. Ik ben zelf natuurlijk constant met het klimaat bezig als minister van Energie. Alles wat we nu doen, maakt ons niet alleen onafhankelijker van Rusland en drukt hopelijk de prijzen, maar is ook goed voor de groene transitie. We raken versneld van fossiele brandstoffen af. Het klopt natuurlijk wat u zegt: de gevolgen van de klimaatverandering worden ook in Vlaanderen steeds duidelijker, de droogte is alarmerend. Ik vraag me ook af waar de watermaatregelen blijven, want we hebben daar echt een meer voluntaristisch beleid voor nodig. Belangrijk voor Groen is wel altijd dat het klimaat op een inclusieve manier wordt aangepakt: ook mensen met een laag inkomen, of huurders van appartementen, moeten aan boord zijn.

Socialisten verwijten jullie net graag te weinig oog te hebben voor het comfort van die mensen. ‘De afstand tussen Vooruit en Groen is de laatste jaren groter geworden’, zei Antwerps Vooruit-schepen Tom Meeuws onlangs nog in De Standaard.

Van der Straeten: Ik vond dat een interessant interview: het idee om in plaats van het sociaal tarief mensen te helpen met investeren in zonnepanelen is echt heel waardevol. Meeuws wordt als OCMW-voorzitter natuurlijk geconfronteerd met de schrijnendste verhalen van mensen die hun energiefactuur niet meer kunnen betalen, maar ik hoor diezelfde feedback evengoed van onze Groen- schepen Tine Heyse in Gent. Ik zie niet in waarom we Groen en Vooruit tegen elkaar op zouden zetten. Kijk wat we in Brussel kunnen verwezenlijken als we samen in de regering zitten. Er is heel veel mogelijk als de progressieven elkaar vinden.

Tot slot nog een sentimentele vraag, als u het toestaat: er zal in december toch wel kerstverlichting in de straten hangen?

Van der Straeten: Natuurlijk, daar hoeft u zich geen zorgen over te maken. Zulke led-lampjes zijn heel energiezuinig.