Stuurt Merkel de Duitse sociaaldemocraten naar de oppositiebanken?

Zowel in de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen als in Schleswig-Holstein ondergaat de sociaaldemocratische SPD van kanselierskandidaat Martin Schulz de komende vijf jaar een oppositiekuur. De CDU gaat tweemaal in zee met de liberale FDP en ook eenmaal met Die Grünen. Betekent dit ook het einde van de Grote Coalitie op Bondsniveau?

De Duitse sociaaldemocraten (SPD) zitten in zwaar weer. Het zogenaamde Schulz-Effekt, de quasi-personencultus die ontstond nadat voormalig Europees parlementsvoorzitter Martin Schulz het partijvoorzitterschap van Sigmar Gabriel overnam, is verleden tijd. De SPD haalt in de peilingen nog maar om en bij de 25 procent en komt daarmee in de buurt van haar historisch lage resultaat in 2009.

Voorzitter Schulz probeert zich tevergeefs te onderscheiden van Bondskanselier Angela Merkel, maar moet machteloos toekijken hoe haar populariteit hoge toppen blijft scheren. Zijn manoeuvers om zichzelf als volwaardige kandidaat naast Merkel te poneren, missen effect. ‘Ook op het internationale toneel kan Schulz zich niet meten met Merkel, wat toch opvallend is gezien zijn verleden als voorzitter van het Europees Parlement’, zegt Duitsland-expert Dirk Rochtus. ‘Merkel floreert op het internationale niveau. Schulz staat erbij en kijkt ernaar. Hij slaat een schertsfiguur.’

Het succes van het ordoliberalisme

Bovendien leunen de verkiezingsprogramma van de SPD en CDU relatief dicht tegen elkaar aan, zelfs op sociaal-economisch vlak. De CDU heeft quasi altijd een economische koers gevaren die het concurrentieprincipe als basis had, maar waarbij het sociale aspect niet uit het oog verloren mocht worden. Onder Konrad Adenauer, de eerste na-oorlogse Bondskanselier, en vooral zijn minister van Economie Ludwig Erhard , zocht en vond de partij een balans tussen de uitersten van het communistische staatsdirigisme enerzijds en het losgelaten liberalisme, dat in Duitsland mede verantwoordelijk werd geacht voor het succes van de nazi’s. Die economische aanpak wordt ook wel het ordoliberalisme genoemd.

Nu zijn er nog wel enkele punten waarop Schulz zich tracht te onderscheiden, probleem is echter dat Merkel een uitstekend rapport kan voorleggen. Dit jaar hadden onze oosterburen een begrotingsoverschot van 18 miljard en de werkloosheid staat op haar laagste peil sinds de eenmaking van de BRD en de DDR in 1990. In Duitsland is er relatief gezien dus geen enorme nood naar sociale rechtvaardigheid. ‘Bovendien kijken diegenen die wel om meer sociale rechtvaardigheid vragen naar de dogmatische partij Die Linke. Schulz zit dus gevangen tussen twee vuren’, aldus Rochtus. Daarnaast slaagde het land er vorig jaar voor het eerst in om een aantal dagen volledig op groene energie te draaien. Merkel kent haar vak, ze was van 1994 tot 1998 nog minister van Milieu en Natuurbescherming.

Hoewel de SPD mee in de federale regering zit met de Union, worden toch veel van de successen aan haar partij toegeschreven. Dat verkleint niet alleen het speelveld van Schulz, die overwinningen vertalen zich ook in de peilingen. De Union, de coalitie tussen de Beierse christendemocraten en de christendemocratische CDU, haalt momenteel tegen de 40 procent, wat haar tweede beste resultaat sinds 1994 zou zijn.

Ook op het niveau van de deelstaten ligt de SPD in de touwen. De partij moest de afgelopen drie verkiezingen de duimen leggen voor de CDU van Angela Merkel en werd door de kiezer tweemaal naar de oppositiebanken verwezen. In Saarland gaat de Große Koalition, ook wel de GroKo genoemd, tussen de SPD en de CDU de komende vijf jaar nog wel verder, maar in zowel Schleswig-Holstein als in Nordrhein-Westfalen is de partij naar de coulissen verwezen. Torsten Albig, voormalig Minister-President van Schleswig-Holstein besloot zich na het verkiezingsdebacle meteen helemaal uit de politiek terug te trekken. De nochtans populaire Hannelore Kraft verloor in Nordhrein-Westfalen 8% en legde meteen haar mandaten binnen de partij neer.

Liberale overwinningen

In zowel Schleswig-Holstein als in Nordrhein-Westfalen zijn de coalitiegesprekken de afgelopen dagen afgerond. In de eerste is er een zwart-geel-groene Jamaica-coalitie gevormd. De CDU gaat dus in zee met de liberale Freie Demokratische Partei (FDP) en de ecologische Grünen. De FDP kon in Schleswig-Holstein rekeken op haar voorzitter Christian Lindner, die zijn populariteit de laatste maanden ziet toenemen. Volgens een recente peiling van het gerenommeerde Duitse statistische bureau Statista doet Lindner het zelfs een stuk beter dan zijn geplaagde SPD-opponent Schulz. In Nordrhein-Westfalen vormde de CDU ook een coalitie met de FDP, waar die laatste kon rekenen op de populaire, puntige en soms zelfs grofgebekte Wolfgang Kubicki.

De samenwerking tussen de CDU en de FDP in beide deelstaten voedt het vermoeden dat beide partijen na de federale verkiezingen in september van dit jaar ook op Bondsniveau willen samenwerken. De vorige legislatuur vormde de Union ook al een coalitie met de liberalen en haar inmiddels overleden voorzitter Guido Westerwelle. Volgens een laatste peiling van onderzoeksbureau Forsakomen de Union en de FDP net aan de benodigde meerderheid om een coalitie te vormen op bondsniveau.

Probleem voor de liberalen is dat ze in andere deelstaten niet kunnen rekenen op charismatische figuren zoals Lindner en Kubici. De partij zal nog een stevige eindspurt moeten inzetten om enkele extra procenten te sprokkelen. De coalitie tussen beide partijen in Nordrhein-Westfalen was ook maar mogelijk omdat Die Linke de kiesdrempel niet haalden. Slagen ze daarin, is zo’n zwart-gele coalitie een erg waarschijnlijke piste. Lukt dit niet, blijft er nog een grote coalitie tussen de CDU en de SPD over, maar beide partijen hebben al meermaals laten uitschijnen dat ze dit liever willen vermijden.

Jamaica of zwart-geel?

Dat wil zeggen dat er voor het eerst sinds 1945 een coalitie zou plaatsvinden tussen meer dan twee partijen. De opkomst van de extreemrechtse en populistische partij Alternative für Deutschland (AfD) heeft ervoor gezorgd dat het politieke spectrum in Duitsland danig is gefragmenteerd. Paradoxaal genoeg heeft de partij, die zichzelf dus alternatief presenteert, ervoor gezorgd dat de grote coalitie tussen de SPD en CDU procentmatig wordt gebetonneerd. Maar zoals vermeld is dat voor beide partijen momenteel niet aan de orde. ‘Die houding is natuurlijk wel electoraal gemotiveerd. Als de SPD nu al aangeeft dat ze opnieuw met de CDU in zee wil als juniorpartner, dan zullen nog meer kiezers een andere partij opzoeken. In tegenstelling tot België, kent de Duitse kiezer weinig sympathie met de underdog. Daar moet Schulz dus zeker niet op hopen’, zegt Rochtus.

Blijven er in principe nog twee mogelijke coalities over tussen drie partijen. Langs linkerzijde van het politieke spectrum wordt er nog steeds gespeculeerd over rot-rot-grün, een samenwerking tussen de SPD, Die Grünen en de dogmatischeLinke. Nochtans lijkt sinds de implosie van Schulz zijn populariteit al lang geen optie meer, aangezien ze tesamen nog een ferme brok stemmen tekortkomen om überhaupt een meerderheid te halen. Bovendien presenteerdeDie Linkedit weekend hun verkiezingsstandpunten, dat programmatisch ver verwijderd ligt van dat van de SPD en die Grünen. De oude communistische partij wil namelijk de banden met Rusland terug aanhalen en een uitstap uit de Navo forceren.

Een Jamaica-coalitie tussen de CDU, de FDP en de Grünen is een van de andere opties. In onder meer Baden-Württemberg werkt de pragmatische en immens populaire groene Minister-President Winfried Kretschmann samen met de CDU. Ook in Hessen is er een zwart-groene coalitie. En nu er een Jamaica-coalitie is gevormd in Schleswig-Holstein, kan het water tussen de groenen en de liberalen ondieper worden. Enige probleem is dat de meer principiële linkervleugel van de Groenen, ook wel de fundis genoemd, niet door de deur kan met de rechtse kant van de FDP en de Beierse CSU.

Het ziet er voorlopig naar uit dat Martin Schulz niet meer moet hopen op het kanselierschap. Toch zou de strijd voor hem nog niet gestreden mogen zijn. Wil hij voorkomen dat zijn partij de komende vijf jaar op de oppositiebanken belandt, moet hij er alles aan doen om nog stemmen van de andere partijen af te snoepen. Anders dreigt de concurrentie ook zonder de SPD gemakkelijk een coalitie te kunnen vormen.