‘Strijdmodel dat onze politiek domineert, vertoont verschillende schaduwkanten’

Op Vlaams, federaal en Brussels niveau verlopen de onderhandelingen over het vormen van nieuwe regeringen bijzonder moeizaam. Auteur, professor en voormalig magistraat Eric Lancksweerdt rekent op de moed, empathie, creativiteit en tolerantie van onze politici om samen een weg uit het dal te vinden. ‘Onderhandelen is verbinding maken met zichzelf, de ander, én een gemeenschappelijk doel’

Het is hoopgevend wanneer politici erin slagen akkoorden af te sluiten om samen te besturen. Wanneer het daarentegen allemaal erg traag gaat of gewoonweg niet lukt, is dat minstens even verontrustend. Er wachten immers grote maatschappelijke uitdagingen.

Ik heb een zeer grote waardering voor politici, voor hun mateloze inzet en dienstbaarheid. Net daarom vind ik het spijtig wanneer dit sterke engagement traag of moeilijk uitmondt in tastbare resultaten. Meer verbinding zoeken met zichzelf, met de ander en met een gezamenlijk doel kan soelaas bieden.

Stel u even voor dat de onderhandelaars, voor ze met elkaar in gesprek gaan, enkele uren afzonderlijk de tijd nemen om in verbinding te komen met zichzelf. Dat kan bijvoorbeeld door te wandelen in de natuur of door te mediteren. Hun emoties, waarden, percepties van de ander en de situatie, aannames, attitudes en meer komen zo beter in beeld.

Dit is belangrijk. Want de persoonlijkheid van mensen werkt nu eenmaal door in hun politiek handelen. Menselijke kwaliteiten bepalen in sterke mate de omgang met politieke mede- en tegenstanders. Denk hierbij aan hun empathisch vermogen, bereidheid tot samenwerking, zelfvertrouwen, moed, vastberadenheid en praktische wijsheid, of het ontbreken van die eigenschappen…

Beeld u daarnaast in dat de onderhandelaars, voor ze de koe bij de horens vatten, ook in verbinding treden met elkaar. Het inbouwen van een ritueel kan hierbij helpen. Zo houden heel wat Nederlandse gemeenten er de gewoonte op na om de zitting van de gemeenteraad te laten voorafgaan door een zogenaamde ‘bede’, een moment van bezinning. De gemeenteraadsleden herhalen daarbij dat ze de belangen van de gemeente en haar inwoners zullen dienen en waardering zullen opbrengen voor de diverse meningen rond de tafel. Zo’n verbindend ritueel kan ook de vorm aannemen van een gezamenlijke maaltijd of het samen beluisteren van een inspirerende voordracht.

Wat zou er gebeuren als politici in lijn met deze voorstellen een bredere kijk ontwikkelen op wat politiek kan zijn? We kijken vaak naar politiek als een machtsstrijd en naar onderhandelingen als een nulsomspel (een zero-sum game) waarbij winst voor de een verlies voor de ander betekent. De pittige politieke debatten die overal plaatsvinden – van televisie tot sociale media – dragen eenzelfde idee uit. Dat strijdmodel, dat ook na de verkiezingsperiode het politieke gebeuren domineert en niet zelden ontspoort, vertoont heel wat schaduwkanten.

Polarisatie ondermijnt het wederzijds begrip en zet de toon voor een schreeuwerig maatschappelijk debat. Omdat het aangaan van zo’n politieke confrontaties loyale troepen vereist, tekenen de leidinggevende figuren van politieke partijen vervolgens al te smalle krijtlijnen uit waarbinnen verkozen politici mogen opereren. Profileringsdrang brengt ook mee dat partijen en politici elkaar weinig gunnen. Maar het meest zorgwekkende is dat men zo de grote maatschappelijke uitdagingen onvoldoende doortastend aanpakt. Want daarvoor moet je de handen net wél in elkaar weten te slaan.

Is de tijd niet stilaan rijp om het strijdmodel aan te vullen met een opvatting die politiek beschouwt als het constructief samenwerken vanuit verschillen? Zou het niet kunnen dat veel burgers dat minstens evenveel zullen waarderen als het politiek gehakketak? Juist door uiteenlopende inzichten zo goed mogelijk met elkaar te verweven pakt men maatschappelijke problemen aan op een omvattende, diepgaande en duurzame wijze.

De filosofe Hannah Arendt biedt hier inspiratie. Voor haar draait politiek niet om heerschappij, maar komt het erop aan dat mensen op gelijke voet, vanuit vrijheid en pluraliteit, met elkaar spreken en handelen en samen een nieuwe werkelijkheid te creëren. 

Zo kunnen politici tegenstellingen overstijgen. Dat gebeurt niet door ze weg te moffelen maar door ze te integreren alsof ze samen een tapijt weven. Politici leveren elk een kleur aan die hun belangen, wensen en opinies symboliseert. Door het weven gaat geen enkele draad verloren en ontstaat een groter geheel, een prachtig tapijt waarin elke draad onmisbaar is.

De sleutel om tot zo’n samenwerking te komen is dialoog. En dialoog is niet hetzelfde als debat, waar het er eerder op aankomt de ander of een derde (de vandaag alomtegenwoordige toeschouwer) van het eigen gelijk te overtuigen. Bij dialoog komt het erop aan machtsvrij te handelen en écht te leren van elkaar.

Dialoog exploreert. Het kloppend hart ervan is diep, heel diep en vol erkenning luisteren. Het gaat om het elkaar ontmoeten vanuit een zekere kwetsbaarheid. Dat leidt tot meer wederzijds begrip en onderlinge verbinding. Dialoog is zo door en door inclusief en leidt tot rijkgeschakeerde beslissingen die kunnen steunen op het breedst mogelijke draagvlak. Geschikte gespreksmethodes vormen slechts een van de instrumenten die kunnen helpen. Denk bijvoorbeeld ook aan reflectie- en bezinningskamers waar niet de waan van de dag, maar net vertraging en verdieping de toon zetten.

Klinkt wat hierboven staat vreemd en vergezocht? Het is veel eigenaardiger als we ons hier niet voor zouden openstellen. We leven namelijk in een tijd van transitie. En net dan is het goed om de omslag te maken ‘naar binnen’. Net dan is het wenselijk dat politici zich tot elkaar te wenden en hun onderlinge relatie verbeteren. Van moed en empathie tot creativiteit en tolerantie: een politiek die echt (samen)werkt, stelt het menselijke centraal.

Eric Lancksweerdt was magistraat bij de Raad van State en professor aan de universiteiten van Hasselt en Gent. Hij schreef een doctoraat over burgerparticipatie en is auteur van het recent verschenen boek “Menselijke kracht in de politiek” (Uitgeverij Acco).