Stemplicht voor het eerst afgeschaft: ‘Opkomst ligt veel lager dan de voorspellingen’

Verschillende politicologen zijn verbaasd dat de opkomst voor de lokale verkiezingen lager ligt dan verwacht. ‘In het Vlaams regeerakkoord staat dat men een evaluatie zal doen. Die zal zo snel mogelijk moeten gebeuren.’

Het lijkt erop dat bij de gemeenteraadsverkiezingen in heel Vlaanderen een stevige duik in de opkomstcijfers wordt vastgesteld. “Ik ben verbaasd”, zo reageert UGent-politicoloog Herwig Reynaert. “Omdat het over de lokale verkiezingen gaat. Ik had in ieder geval zelf ook gedacht dat de cijfers hoger gingen zijn. Dit is het nabije bestuur, mensen kunnen stemmen voor hun eigen stad en gemeente. Ze kennen veel mensen die op die lijsten staan.”

Een officieel overzicht voor Vlaanderen is zondagmiddag nog niet officieel gepubliceerd, maar nieuwsagentschap Belga verneemt in verschillende kiesbureaus in Vlaanderen dat de opkomst merkelijk lager ligt dan bij vorige verkiezingen. Enkele burgemeesters bevestigen – onofficieel – die voorlopige trend.  

   “Het is in ieder geval veel lager dan de voorspellingen”, merkt ook Reynaert. “Men zei dat een vierde tot een derde zou thuisblijven. Het is duidelijk dat het lager dreigt te worden.”  

  Vlaanderen is niet de enige regio in Europa waar de opkomstplicht is afgeschaft, integendeel. In andere regio’s is stemrecht eerder de regel. Maar buitenlandse ervaring leert dat een afschaffing van de opkomstplicht zelden zo snel impact heeft.

    “In juni zijn we nog gaan stemmen met opkomstplicht”, zegt Reynaert. “Het zou kunnen dat een aantal mensen dacht dat ze nog steeds moesten gaan stemmen. Meestal zie je de eerste keer dat je van opkomstplicht naar stemrecht gaat, dat het aantal mensen die stemmen zakt. Maar meestal is dat toch iets dat geleidelijk aan en doorheen de jaren zakt. En niet meteen een heel grote duik neemt.” “Aan de andere kant: als je kijkt naar een land als Nederland – waar stemrecht al langer bestaat dan bij ons – zag je bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen ook opkomstcijfers van slechts 50 procent. In de grotere steden was het vaak zelfs tussen de 35 en 40 procent. In die zin moeten we niet zo verbaasd zijn dat dat ook in Vlaanderen kan.”

Een laag opkomstcijfer kan een duidelijke indicator zijn voor de toestand van de Vlaamse democratie. Het kan wijzen op een afkeer van de kandidaten of de democratische gang van zaken. Maar ook andere zaken kunnen het absenteïsme verklaren. Het zal alleszins wetenschappelijke inzichten opleveren, zegt Reynaert.

“Stel dat de opkomst nog maar 60 procent is, dan moet men een bevraging doen bij de 40 procent mensen die niet ging stemmen. Wat is de reden? Het kan zijn dat men zegt dat men er te weinig van af weet. En dat men het wil overlaten aan mensen die er wel iets van af weten”, stelt de professor.

“We krijgen straks een algemeen cijfer voor heel Vlaanderen. Maar ik ben eigenlijk vooral geïnteresseerd in de verschillen die er tussen verschillende gemeenten en steden zullen zijn”, zegt Reynaert. “Zal de opkomst in de steden lager liggen en in de kleine gemeenten hoger? Heeft het te maken met de lokale inzet van de verkiezingen? Allemaal zaken die men bij de analyse van de cijfers zal moeten meenemen.”

Wat de lage opkomstcijfers betekenen voor de uitslagen – die momenteel nog niet bekend zijn – wil Reynaert niet voorspellen. “Het is bewezen dat in een systeem van stemrecht bepaalde bevolkingsgroepen minder gaan stemmen. In het Vlaams regeerakkoord staat dat men een evaluatie zal doen. Die zal zo snel mogelijk moeten gebeuren.”

‘Representatief is een verkiezing altijd’

De lage opkomst waar de lokale verkiezingen op afstevenen, is “verrassend” voor politicoloog Dieter Stiers (KU Leuven), al wijst hij er evenwel op dat de volledige cijfers nog op zich laten wachten. “De verwachting bij politicologen was dat er toch ongeveer 75 procent van de stemgerechtigden zou gaan stemmen”, zegt hij.

Her en der duiken verhalen op van stembureaus waar slechts een derde tot de helft van de stemgerechtigde personen is gaan stemmen, nu de opkomstplicht voor het eerst is afgeschaft. Op definitieve cijfers is het nog wachten, maar de rustige sfeer en weinige wachtrijen laten vermoeden dat de uiteindelijke opkomst laag zal liggen. 

Politicoloog Stiers is “best geschrokken” van die eerste opkomstcijfers. Volgens de professor kunnen veel redenen aan de basis liggen van de lage cijfers: het is een manier voor mensen om hun ongenoegen over het systeem te laten horen, het is de eerste keer dat de plicht is afgeschaft, en er zijn net verkiezingen geweest in juni. 

Of het verkiezingsresultaat dan wel respresentatief is voor de gehele bevolking is een bijkomende vraag.

“Representatief is een verkiezing altijd”, zegt ook Stefaan Siers, een andere KU Leuven-professor politicologie. “Het is ook een aanduiding dat een deel van de mensen het systeem of de partijen niet ondersteunen.” Tegelijk is het een “teken aan de wand” volgens Siers. “In Nederland zagen we bij de lokale verkiezingen een bijzonder lage opkomst. Als we hier ook op slechts 60 procent uitkomen, is dat wel een signaal naar de politiek.”