Socioloog Mark Elchardus: ‘Politieke families zijn achterhaald en bestaan in feite niet meer’

‘Elke verkiezing heeft haar verrassing’, zei Wilfried Martens ooit. Nu lijken het er wel vier of vijf.

Mark Elchardus: Ik zie toch maar twee grote verrassingen. De meest opvallende is dat de N-VA in Vlaanderen de grootste partij is gebleven. Het Vlaams Belang peilde rond de 25 procent en de N-VA rond 20 procent. De Vlaamse regering onder leiding van de N-VA stond dus op verlies. Die vergelijking met de peilingen van begin dit jaar is zinvol, omdat die toonden wat de mensen dachten over de voorbije regeerperiode. Daaruit bleek dat vooral sociaalliberalen en groenen werden afgewezen. Groen en de Open VLD stonden al zwak in de peilingen en de echte uitslag wijkt daar nauwelijks van af. De campagne heeft alleen voor de N-VA en het Vlaams Belang grote verschuivingen veroorzaakt. Bart De Wever heeft in die campagne zo’n 5 procentpunt bijgebeend en het Belang heeft ongeveer hetzelfde percentage verloren.

Bij de N-VA speelde een puur Bart De Wever-effect?

Elchardus: Het is in elk geval een duidelijk campagne-effect. De Wever kan goed en strak campagne voeren met een duidelijke focus. Iedereen weet wel wat de N-VA denkt over migratie, dat hoefde niet meer in de verf te worden gezet in de campagne. De Wever kon dus sterk de aandacht richten op de budgettaire verantwoordelijkheid en het veiligstellen van de welvaart. Dat is blijkbaar gelukt. Daarnaast stak hij in de debatten met kop en schouders boven de rest uit.

Naast De Wever draaiden de campagnes van zowat alle partijen vooral rond één boegbeeld. Politiek is verengd tot een handvol zogenaamde grote namen?

Elchardus: In de campagne is dat zeker het geval. Alle schijnwerpers staan dan op enkele kopstukken gericht. De personalisering van de politiek is gewoon een feit en daardoor blijven bepaalde thema’s onderbelicht, zoals Europa en de EU. Daar heb ik wel mijn bedenkingen bij. De uitslag van Groen en de Open VLD bewijst ook wel dat kiezers zich toch maar beperkt laten beïnvloeden door een campagne en door de media-aandacht voor kopstukken. Het moet nog onderzocht worden, maar mijn indruk is dat allerlei stemtesten en stemwijzers in de media een belangrijke invloed hebben. Dat bleek ook uit recent Nederlands onderzoek.

Verrassende winnaars en verliezers: ‘Strategie Bart De Wever was in het nadeel van Theo Francken’

Is de grote conclusie dat zowel in Vlaanderen, Wallonië als Brussel de verrechtsing zich stevig doorzet?

Elchardus: Er is een duidelijke nationalistische tendens, gekoppeld aan een tendens om strenger te zijn tegenover migratie en zich algemeen wat conservatiever op te stellen. Noem het misschien culturele verrechtsing. Tegelijk speelt natuurlijk ook de sociaal-economische verrechtsing. In Wallonië gaan de drie linkse partijen – PS, Ecolo en PTB/PVDA – achteruit en allemaal samen verliezen ze zelfs fors. In Vlaanderen winnen Vooruit en de PVDA wel wat maar dat nuanceert die verrechtsing toch maar een heel klein beetje.

Socioloog Mark Elchardus: ‘Ooit zal het Vlaams Belang mee moeten besturen’

Er bestaat geen duidelijk progressief georiënteerd gewest meer in België?

Elchardus: Nee, en in Vlaanderen is dat al een tijdje niet meer het geval. Links komt nauwelijks nog aan 30 procent en in Wallonië gaat het stilaan diezelfde kant op, al hebben PS, PTB en Ecolo samen iets meer dan 40 procent. De vooruitgang van de MR is spectaculair en wellicht nog spectaculairder is de winst van Les Engagés, de vroegere christendemocratische partij.

Welke federale coalitie zal deze verkiezingen opleveren? Mathematisch zijn er wel drie, vier mogelijkheden en geen enkele partij is onmisbaar voor een federale regering, ook de N-VA niet.

Elchardus: Uiteraard zijn niet alle mathematische mogelijkheden plausibel, ook niet voor de Gewestregeringen. Het zou me bijvoorbeeld sterk verbazen dat in Wallonië de MR samen met de PS een regering zal vormen. De MR en Les Engagés hebben samen wel een meerderheid in het Waals parlement. Die twee partijen zouden zich gemakkelijk aan elkaar kunnen vastklikken voor een federale regering. Aan Vlaamse kant ligt mathematisch een coalitie van N-VA met CD&V en Vlaams Belang voor de hand. Maar omdat alle partijen zeggen dat ze niet met het Belang in zee willen, sluit men zo a priori de op een na grootste partij uit, zowel op Vlaams als op federaal niveau.

De regeringsdeur voor VB blijft potdicht, ook bij de N-VA?

Elchardus: Die deur wordt aan twee kanten dichtgeklapt, want zowel de N-VA als de CD&V willen geen Vlaamse coalitie met het Vlaams Belang. Ze kunnen wel een Vlaamse regering vormen met Vooruit, maar dat wordt dan een regering met intern vrij grote inhoudelijke verschillen en tegenstellingen.

Wat is het gevolg voor de Vlaamse partijen als de MR en Les Engagés alleen samen in een federale regering willen stappen?

Elchardus: Wat Vlaamse partijen daartegenover kunnen stellen is veel minder duidelijk. Eén zaak is voor mij wel duidelijk, namelijk dat alle partijen het idee moeten loslaten van politieke families over de taalgrens heen. Kiezers van partijen die zogezegd tot dezelfde socialistische, liberale, christendemocratische of groene familie behoren, stemden heel verschillend. Die politieke families zijn achterhaald en bestaan in feite al niet meer. Ook het idee van symmetrische regeringen, met dezelfde partijen in zowel de Gewestregeringen als de federale regering, moeten we opgeven. Ook dat is achterhaald. Deze verkiezingen bewijzen ook dat België bestaat uit twee verschillende democratieën.

Maakt Bart De Wever veel kans om snel federaal premier van een minikabinet te worden?

Elchardus: Vivaldi is compleet uitgeleefd en de kiescampagne heeft die regering nog meer onder hoogspanning gezet. Het is dus moeilijk denkbaar dat Vivaldi nog lang regering in lopende zaken blijft. Het idee van De Wever voor een crisiskabinet lijkt me niet zo slecht en ook niet onhaalbaar. Noem het maar een regering voor niet-lopende zaken, want ze zou de aandacht moeten richten op wat hoogdringend moet gebeuren. Een groter probleem zie ik vooral aan Vlaamse kant omdat men daar wellicht een coalitie moet maken met N-VA, CD&V en Vooruit die misschien niet zo gemakkelijk de belangrijke en noodzakelijke beslissingen zal kunnen nemen. Misschien krijg je in zo’n Vlaamse regering dan een beetje hetzelfde soort problemen dat de federale Vivaldi-regering had.

Theo Francken (N-VA): ‘De mensen gaan van premier De Wever houden, ook in Wallonië’

In zijn overwinningstoespraak zette De Wever ook zijn communautaire agenda weer in de verf. ‘Zelfbestuur is de beste kuur’, zei hij. Was dat verstandig?

Elchardus: Dat was inderdaad opvallend. Maar ik denk dat hij daarvoor wel enige vooruitgang heeft geboekt met de overwinning van de MR en Les Engagés in Wallonië. Over communautaire problemen wordt vandaag anders gesproken dan vroeger. Het gaat niet meer over grote hervormingen waar een tweederdemeerderheid voor nodig is. Het denken is op dat vlak geëvolueerd in een redelijke zin. Je kunt ook met gewone meerderheden financiële verantwoordelijkheid of autonomie overdragen aan gewesten of bevoegdheden splitsen. De grondwet kun je nadien aanpassen. De Wever heeft ook heel correct gezegd dat we vandaag in een wereld leven waar onafhankelijkheid als land niet meer hetzelfde inhoudt als in de negentiende eeuw.

Waarmee hij de traditionele eis van de Vlaamse beweging voor een onafhankelijke republiek Vlaanderen naar de prullenmand verwijst?

Elchardus: Daar lijkt het op, ja. We leven vandaag in Europa waar we als land zowel bevoegdheden soms gedeeltelijk afstaan, als soms met andere landen laten overlappen. Soevereiniteit heeft een andere betekenis gekregen, maar heeft toch nog altijd een betekenis. Vlaanderen kan zowel binnen België als binnen de EU nog altijd vechten voor een grotere mate van soevereiniteit en autonomie.

De grootste verliezer van deze verkiezingen is wellicht de Open VLD, verpersoonlijkt door de electorale afgang van Alexander De Croo. Riskeert die partij niet helemaal te verdwijnen?

Elchardus: Natuurlijk is dit voor Alexander De Croo een pijnlijk en groot persoonlijk verlies. De Open VLD is door de kiezers vooral afgestraft voor de koppeling van sociaalliberalisme aan progressieve groene plannen en ideeën. Ik denk dat de Open VLD het beter zou hebben gedaan met Egbert Lachaert als voorzitter en met een campagne die minder aan het bilan van Vivaldi en zijn premier was opgehangen. Kijk maar naar de Europese uitslagen. Ook daar verliezen de liberale en groene fracties het meest. Er wordt geschat dat ze samen meer dan 40 zetels verliezen in het Europees parlement. Ook daar is het sociaalliberale en groene project afgestraft. Waarom? Omdat dat niet past bij de tijdsgeest en de wensen van de kiezers. Mensen willen niet weten van het idee van open grenzen en globalisering. Kiezers willen zich net beschermd voelen door grenzen. En het groene project is te lang te radicaal geweest. Men is niet snel genoeg overgestapt op plannen en ideeën voor klimaataanpassing en sterk inzetten op technologische oplossingen voor het klimaatprobleem.

Het klimaatproject werd binnen de EU toch vooral door de socialist Frans Timmermans uitgedragen?

Elchardus: Klopt, maar de socialisten in de EU lijken daar goed mee weg te komen. De groene en liberale partijen betalen de prijs.

De kiezers zijn het klimaatdiscours beu?

Elchardus: Ze zijn de radicaliteit waarmee dat wordt gevoerd beu, denk ik. In die zin waren de zogenaamde klimaatjongeren geen goede zaak voor de groenen. Mensen willen niet keer op keer het einde van de wereld horen voorspellen. Men wil niet alleen maar het verhaal horen over hoe en hoeveel CO2 we minder moeten uitstoten, maar ook hoe we ons kunnen aanpassen aan die voor een stuk toch onvermijdelijke klimaatverandering. Waarom is er niet meer vertrouwen in ons technologisch kunnen? Dàt vragen mensen zich concreet af en dat is een heel ander discours dan dat van de groenen. De groenen zijn wel wat bijgedraaid over bijvoorbeeld kernenergie, maar ze blijven het problematisch vinden.

Op Europees vlak, noch in België was veiligheid een belangrijk thema in de verkiezingen, terwijl er op dit continent al twee jaar een oorlog woedt en België als gevolg daarvan fors zal moeten investeren in defensie. Hoe komt dat?

Elchardus: In onze kiescampagne ontbrak zowel de Europese dimensie als veiligheid en defensie. Een recent Nederlands onderzoek peilde wat kiezers hun Europees stemgedrag zou bepalen. Migratie én veiligheid bleken de belangrijkste thema’s. Heel veel mensen beseffen dat we als continent voor onze veiligheid veel te afhankelijk zijn van wat gebeurt tussen Rusland en China en Amerika. We zullen als EU meer op eigen benen moeten staan daar en dat betekent in ons land zeker hogere defensie-uitgaven.

Tot slot, een resem nieuwe partijen en partijtjes heeft aan de verkiezingen meegedaan. Op één scheurlijst in Brussel na, kwam geen enkele daarvan zelfs maar in de buurt van de kiesdrempel van 5 procent. Is die kiesdrempel een goede zaak of juist niet?

Elchardus: Voor mijn part mag die kiesdrempel nog een heel stuk worden opgetrokken. (lacht) Nee, in volle ernst vind ik die kiesdrempel van 5 procent perfect. We moeten niet te veel partijen hebben die het politieke landschap nog meer versnipperen. Kijk maar naar Nederland waar je met 10 procent blijkbaar al een grote partij bent. Zonder kiesdrempel kun je versnippering alleen tegengaan met een systeem van winner takes all. Wel, dan vind ik ons proportionele systeem nog altijd beter en vooral respectvoller ten opzichte van de kiezers.

10 opiniemakers over de verkiezingsuitslag: wordt Bart De Wever premier?