Oud-minister Réginald Moreels: ‘Schrap die C van Christen maar in CD&V’

Op zijn 75 is Réginald Moreels niet van plan om gas terug te nemen. Een gesprek over de oorlog in Congo, de de-democratisering en zijn ex-partij. ‘De partijdictatuur is een gif.’

Réginald Moreels is sinds een paar dagen terug in het land. De oud-minister van Ontwikkelingssamenwerking heeft er enkele pittige weken op zitten in Beni, in de Congolese provincie Noord-Kivu. Daar is hij al tien jaar geregeld aan de slag als dokter in Unichir, een chirurgisch en verloskundig centrum dat hij mee oprichtte. ‘Ik bezocht in 2014 mijn zoon, die in Congo in de koffie en cacao werkte. Ik raakte er in gesprek met een lokale dokter die gefrustreerd was omdat hij veel patiënten niet kon helpen. In de streek hadden zo’n miljoen mensen geen toegang tot chirurgie. Ik ben dan maar zelf beginnen opereren. Intussen draait het medisch centrum goed, ook dankzij giften van gewone mensen en enkele rijke ondernemers die ons in alle anonimiteit steunen.’

Beni ligt in de provincie Noord-Kivu. Die is al decennia het toneel van een bloedige strijd tussen tal van fracties die aangestuurd worden door regionale machten die hun oog hebben laten vallen op grondstoffen zoals koper, kobalt en coltan. Het door Rwanda gesteunde M23 nam er begin deze maand de miljoenenstad Goma in, zo’n 200 kilometer ten zuiden van Beni. De kans bestaat dat de troepen van M23 grote delen van Congo gaan veroveren. Ze zijn beter bewapend en opgeleid dan het Congolese leger.

‘Ik volg de situatie op de voet’, zegt Moreels. ‘Vandaag zou er een orthopedisch team naar Beni vertrekken. Ik heb dat vertrek laten uitstellen. De afgelopen week leek de rust wat teruggekeerd, maar nu lijkt M23 toch te willen oprukken naar Bukavu, de hoofdstad van Zuid-Kivu.’

Is er in Beni veel van de gevechten te merken?

Réginald Moreels: In de stad zelf weinig. M23 is er nog niet actief, en ik verwacht dat ook niet meteen. Ik heb in tal van oorlogsgebieden gewerkt: in vergelijking daarmee is Beni een rustige stad. De regio eromheen wordt wel al jaren geteisterd door de Allied Democratic Forces (ADF), een beweging van Ugandese rebellen die zich heeft aangesloten bij IS en rond Beni al verschillende bloedbaden heeft aangericht.

Het verklaart ook waarom er zoveel troepen van het Ugandese leger in de regio zijn. Als ik er rondrijd, zie ik geen Congolese militairen, enkel Ugandese. De strijd tussen de ADF en Uganda speelt zich in het noorden van Noord-Kivu af.

Op die manier raakt het Congolese Noord-Kivu eigenlijk verdeeld tussen twee buurlanden?

Moreels: Ja. De facto heeft Rwanda via M23 na de verovering van Goma het zuiden van de provincie in handen, en Uganda het noorden. Al zullen ze dat ontkennen, op het terrein is dat de realiteit. Wist u dat Rwanda een grote uitvoerder van coltan is? En dat terwijl er geen gram van dat erts in de Rwandese grond zit. Dat zijn dus bloedgrondstoffen, die gebruikt worden voor onze smartphones en laptops. Congo is in theorie rijker dan West-Europa, maar wordt leeggeplunderd.

Hoe gaat de bevolking met die situatie om?

Moreels: Na drie decennia van geweld zijn de mensen moe. Ze willen veiligheid en stabiliteit. Wie er de lakens uitdeelt, kan de meesten niet schelen. Zolang ze maar terug naar hun akkers kunnen en weer handel kunnen drijven. Recent hebben we nog een man met een grote machetewond aan de hals geopereerd. Hij was eigenaar van een bananenplantage. Soldaten van het Congolese leger hadden hem aangevallen omdat hij wou verhinderen dat ze zijn bananen stalen. Dat soort geweld vindt bijna dagelijks plaats.

Vreest u niet voor uw eigen veiligheid als u daar rondrijdt?

Moreels: Als je jarenlang voor Artsen Zonder Grenzen in conflictgebieden hebt gewerkt, ben je het wel gewend om risico’s in te schatten. Maar zonder gevaar is het natuurlijk nooit. Zo’n tachtig procent van de mensen in de regio is werkloos. De magen zijn leeg. Die extreme armoede vormt allicht nog het grootste gevaar. Ze zorgt ervoor dat een eigenaar van een bananenplantage wordt aangevallen. Ze kan er ook voor zorgen dat een witte dokter wordt geviseerd. Daarom moet je elke situatie goed inschatten.

Maar ik voel me er momenteel wel veilig. Ik heb al voor hetere vuren gestaan. In Sarajevo is de wagen van Artsen Zonder Grenzen waarin ik zat doorzeefd. Die auto staat er nog steeds, als herinnering aan de oorlogswaanzin. Als je die wagen ziet, begrijp je niet dat ik en de drie andere inzittenden daar levend zijn uitgekomen. We weten tot op de dag van vandaag niet wie er achter die aanslag zat. Allicht de Serviërs. Ik was toen de internationale voorzitter van Artsen Zonder Grenzen en zette veel druk op Radovan Karadzic en co.

Wat we wel weten is dat de kogels van Belgische FN-makelij waren. Dat zou een mooie krantenkop geweest zijn: Belgische dokter sneuvelt door Belgische kogels. (zuinig lachje) De tweede keer dat ik aan de dood ontsnapt ben was in Angola, toen we met ons geïmproviseerd hospitaal plots midden in de gevechten zaten.

Sarajevo is me wel lang blijven achtervolgen. Ik heb door posttraumatische stress een tijd een eetstoornis gehad. Maar het ergste wat ik heb gezien of meegemaakt was Halabja in Irak, in 1988. Ik was als een van de eersten ter plaatse na de dodelijke gifgasaanval op die stad. Die beelden krijg ik niet van mijn netvlies. Saringas doet binnen de minuut het bloed in je lichaam stilstaan. Het was een modern Pompei dat we daar aantroffen. Zevenduizend Koerdische doden op bevel van Saddam Hoessein.

Is uw geloof in de mensheid na al die gruwel aangetast?

Moreels: Ik schaamde me voor mijn soort, daar in Halabja. Maar ik geloof in de mensheid. Anders zou ik hier niet zitten en plannen maken om snel weer naar Congo te trekken. Ik geloof wel niet in de natuurlijke goedheid van de mens.

Meer nog, in uw nieuw boek Democratie bestaat nog niet schrijft u: ‘De mens is intrinsiek slechter dan goed’. Wat bedoelt u daarmee?

Moreels: Dat is een hypothese van mij, die indruist tegen het nu populaire idee dat alle mensen deugen. Ik denk dat de mens inherent slecht is en dat het de uitdaging van het leven is om beter te worden. Om jaloezie, egoïsme, agressiviteit en andere negatieve kanten te bestrijden. Ons leven wordt pas zinvol als we onzelf verbeteren.

Bent u nog gelovig?

Moreels: Ik ben een zoekende gelovige. Dat is ook de essentie van het geloof. Mocht je zeker zijn dat God bestaat, dan moet je niet geloven, dan weet je. Het geloof heeft maar zin als je twijfelt. Het vergt ook een permanente inspanning. Ik ben een tijdje agnost geweest maar heb dan zaken meegemaakt – in Sarajevo bijvoorbeeld – die ik niet meer als toevallig kan beschouwen.

Ik noem me nu zonder schroom gelovig, al weet ik dat sommigen dat als een mentale ziekte beschouwen. Of ze zien, in de traditie van Marx, het geloof als opium. Maar in vergelijking met andere drugs lijkt me mijn geloof niet zo ongezond. Ik vind er inspiratie in om verder te strijden tegen onrechtvaardigheid.

Bent u ook nog lid van CD&V, de partij – toen nog CVP geheten – waarvoor u in de regering hebt gezeten in de jaren negentig?

Moreels: Nee. Ik ben een linkse christendemocraat, maar die hebben geen plaats meer binnen de CD&V. Onder de vorige staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Nicole de Moor van CD&V, moesten zo’n drieduizend migranten buiten slapen. In een rijk land als België is dat onaanvaardbaar. Ik zou als staatssecretaris geen oog dichtdoen. En nu is er de nieuwe rechtse regering – ik noem ze bewust niet centrumrechts – die een nog strenger asielbeleid gaat voeren en ook de werkloosheidsuitkering in de tijd beperkt, wat heel wat zwakkeren zal treffen. Schrap die C van Christen maar in CD&V.

In uw boek hekelt u ook de particratie.

Moreels: De partijdictatuur is een gif en staat een volwaardige democratie in de weg. Vandaar ook de titel van het boek: Democratie bestaat nog niet. Wie zijn de machtigste mensen in onze politiek? De partijvoorzitters, die niet verkozen zijn door u en mij. Met hun vijven besturen ze het land. Burgers voelen zich niet gehoord. Dat leidt tot de-democratisering. Er is een groeiend antisysteemgevoel, een banalisering van agressiviteit en de drang naar een ‘sterke leider’. Ik maak me daar zorgen over.

Ik pleit in mijn boek voor een wettelijk bindende burgerdemocratie als tegengif. Er bestaan al zulke initiatieven, door schrijver David Van Reybrouck bijvoorbeeld, maar die zijn niet bindend: er wordt dus met die burgeradviezen geen enkele rekening gehouden. Dat moet anders.

Terug naar Congo. Wat verwacht u van de internationale gemeenschap?

Moreels: De situatie is zeer complex. Je hebt niet alleen buurlanden als Uganda en Rwanda die een rol spelen in het conflict, maar ook tientallen milities. Er zijn tal van factoren in het spel. De strijd om grondstoffen is natuurlijke een belangrijke, maar niet de enige. Ook etnische spanningen spelen een rol. Imperialistische motieven ook. Dat oplossen is niet gemakkelijk.

Op korte termijn moet er onderhandeld worden over een staakt-het-vuren tussen alle partijen, zodat er ruimte is voor verdere stappen onder internationale voogdij. Daarna moet er een soort Marshallplan voor de regio komen. Ik kijk daarvoor ook naar ons land. Een groot deel van de Belgische rijkdom is aan Congo te danken. We hebben daar een verantwoordelijkheid. Het blijft me verbazen dat de wereld toekijkt en niets onderneemt.

Weet u, in dit conflict zijn er al zeven miljoen doden gevallen. Evenveel mensen zijn ontheemd. Dat is een totaal van veertien miljoen, of meer dan de volledige bevolking van België. Er is nu, door de val van Goma, wat aandacht voor in de westerse media, maar het blijft een onderbelicht conflict. Elk lijden is lijden, ik ga het niet kwantificeren, maar dat er voor dit conflict – dat ik het bloedigste van de laatste decennia noem – minder aandacht is dan voor dat in Oekraïne of in Gaza begrijp ik niet.

Op langere termijn geloof ik dat enkel een federale structuur kan werken in Congo. Een soort Verenigde Staten van Congo. Het land is zo groot en zo divers dat het volgens mij enkel vooruitgang kan boeken als de provincies veel meer autonomie krijgen.

U maakt alweer plannen om naar Congo te trekken. Hoelang houdt u dit bestaan nog vol?

Moreels: Oei, de pijnlijkste vraag houdt u voor het laatst. Als gelovige zou ik zeggen: zolang God het me toelaat. Ik hoop nog een paar jaar te kunnen doorgaan. Maar ooit zal het moment komen dat ik een bepaalde chirurgische ingreep vanwege mijn ouderdom niet meer zal kunnen uitvoeren. Dan stop ik meteen. En zal ik het mooiste beroep ter wereld moeten loslaten. Ik geef grif toe dat dat een pijnlijke gedachte is, die me vaak bezighoudt.

Al troost ik me met de idee dat ik mijn engagement dan nog op een andere manier kan vormgeven: door als een soort maatschappelijke monnik mijn ideeën via teksten te verspreiden. Ik weet dat velen mij een naïeve dromer vinden, maar ik zal blijven pleiten voor een wereld waarin mensen liever zouden leven.

Réginald Moreels, Democratie bestaat nog niet, Otheo Books, 224 blz., 22,50 euro.