Radicaliseringsexpert: ‘De verspreiding van extreemrechtse complottheorieën is zorgwekkend’

Radicaliseringsexpert Peter R. Neumann is ervan overtuigd dat alleen de democratische partijen een dam kunnen opwerpen tegen rechts-extremisme.

Jarenlang concentreerde de Duitse politoloog Peter R. Neumann zich aan het Londense King’s College voornamelijk op islamitisch terrorisme, maar vandaag focust hij op een andere vorm van radicalisering: het toenemende rechts-extremisme in onze samenleving. Hij schreef er zelfs een boek over: Logik der Angst –Die rechtsextreme Gefahr und ihre Wurzeln. ‘Tot 2018 stond ik aan het hoofd van het International Centre for the Study of Radicalisation (ICSR) in Londen’, zegt Neumann. Lange tijd was de IS daar het dominante onderwerp, maar van bij het begin hielden we er ons ook bezig met andere gevaren. Sinds de pandemie concentreer ik me almaar meer op rechts-extremisme. Dat neemt niet alleen in Duitsland, maar ook over de hele wereld toe. De verspreiding van extreemrechtse samenzweringstheorieën is zorgwekkend.’

Waarom wint het rechts-extremisme zo snel terrein?

Neumann: Omdat veel dingen snel veranderen. Door de crisissen van de afgelopen jaren – migratie, corona, de oorlog in Oekraïne, inflatie – maken mensen zich zorgen. En angst is de beste voedingsbodem voor rechts-extremisme. Angst leidt niet noodzakelijk tot woede en haat, maar maakt mensen wel ontvankelijk voor extreemrechtse theorieën. In delen van de samenleving heerst het gevoel dat men zich van hogerhand niets aantrekt van wat mensen bezighoudt. Dat is gevaarlijk.

Is het een kwestie van snelheid? Ligt het tempo van de hervormingen te hoog?

Neumann: Als het over klimaatverandering gaat, kan het objectief gezien niet snel genoeg gaan. Maar je moet de mensen wel meekrijgen. Momenteel gaat het voor velen te snel. En er is tegelijk een communicatieprobleem. Je mag burgers niet zeggen dat ze een nieuw verwarmingssysteem van duizenden euro’s moeten kopen zonder dat je een plan hebt om mensen te helpen die zoiets niet kunnen betalen.

Rechts-extremisten en rechts-populisten lijken het makkelijker te hebben. Zij hoeven niet met constructieve antwoorden voor de dag te komen.

Neumann: Waar rechtspopulisten aan de macht zijn geweest, is gebleken dat hun vermeende antwoorden geen antwoorden zijn en dat ze de problemen niet oplossen. De FPÖ regeerde voor het laatst in Oostenrijk tussen 2017 en 2019 en produceerde bijna niets anders dan schandalen. Haar retoriek over Fort Europa heeft in de praktijk niet gewerkt. Extreemrechts heeft ook geen antwoord op de vraag hoe een krimpende samenleving het tekort aan geschoolde werknemers moet oplossen zonder immigratie.

Desondanks staat de FPÖ in de peilingen weer op 30 procent. Hebben de Oostenrijkers zo’n kort geheugen?

Neumann: Er heerst duidelijk een diepe frustratie over de status quo, dus zijn veel Oostenrijkers bereid te stemmen op een partij die niets heeft bereikt en uit de regering werd gezet na een corruptieschandaal. In Duitsland is het net zo. Ondanks ons verleden behaalt een extreemrechtse partij ongeveer 20 procent in de peilingen. Maar de kiezers van de AfD (Alternative für Deutschland, nvdr) zijn niet allemaal fascisten. Veel van hen vinden dat de democratische partijen de problemen niet kunnen oplossen.

Uit onderzoek blijkt dat een groot deel van de AfD-stemmers niet radicaal-rechts stemt uit protest, maar wel uit een diepe overtuiging, geleid door extreemrechtse opvattingen.

Neumann: Uit een analyse blijkt dat 56 procent van de AfD-aanhangers uitgesproken rechtse of zelfs radicaal-rechtse opvattingen heeft. Dat betekent dat bijna de helft van hen ontevreden kiezers zijn. De democratische partijen kunnen die mensen terugwinnen. Migratie baart mensen zorgen, maar ook identiteitskwesties en onderwerpen zoals gender. Die moet je kunnen bespreken zonder radicaal-rechtse standpunten in te nemen.

Als je AfD-voorman Björn Höcke moet geloven, zouden onder een AfD-regering honderdduizenden mensen rechtenloos worden. Hij spreekt van een ‘grootschalig remigratieproject’ waarbij een ‘wohltemperierte Grausamkeit’, een ‘welgemanierde wreedheid’, niet kan worden vermeden.

Neumann: Höcke is een volksnationalistische ideoloog die het illusoire doel van een homogene Volksgemeinschaft nastreeft. De ‘remigratie’ die hij voor ogen heeft, zou natuurlijk complete waanzin zijn. In grote steden als Berlijn, Frankfurt of Keulen heeft de helft van de mensen een migratieachtergrond. En die zouden allemaal gedeporteerd moeten worden? Hoe zou dat dan moeten gebeuren?

Moet een partij waarvan een leidersfiguur dergelijke standpunten verdedigt verboden worden?

Neumann: Ik ben om pragmatische redenen tegen een verbod. Die procedures duren erg lang en de uitkomst is onzeker. Bovendien zouden de AfD-standpunten niet verdwijnen als de partij verboden wordt. Natuurlijk is het moeilijk te verkroppen dat de staat een extreemrechtse partij financiert met belastinggeld. Ik ben – typisch Duits – van mening dat de AfD politiek bestreden moet worden.

Hoe?

Neumann: Zowel rechts als links moet zich anders opstellen dan vandaag. Democratisch rechts moet de identiteitskwestie openlijker benaderen. Het moet zijn aanhangers duidelijk maken dat Duitsland niet meer is zoals het vijftig jaar geleden was en dat er geen weg terug is.

Wat moeten de linkse partijen veranderen?

Neumann: Ze moeten leren dat je mensen die bang zijn voor verandering niet mag beledigen. Je moet ook de oude, witte, Oost-Duitse mannen meekrijgen die bezorgd zijn over hoelang ze nog met hun benzineauto’s mogen rijden.

Maar wat betekent dat voor de politiek? De energietransitie voorlopig uitstellen?

Neumann: Nee, maar wel sommige zaken wat voorzichtiger en doordachter benaderen. Bovenal moeten politici naar die mensen luisteren en hen het gevoel geven dat ze vertegenwoordigd worden door het democratische systeem. En ten slotte moet links zich ook bezighouden met de identiteitskwestie: wat houdt ons nog samen als Duitsland? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat er weer een basisconsensus ontstaat?

In Italië is Giorgia Meloni de eerste postfascistische regeringsleider sinds 1945. En ze is tot nu toe verbazingwekkend succesvol.

Neumann: Meloni is de slimste populist van Europa. Dat haar partij Fratelli d’Italia zichzelf binnen de traditie van het fascisme ziet, blijkt al uit haar logo. Momenteel geeft Meloni aan de wereld de indruk dat ze een volkomen normale partij vertegenwoordigt. Op Europees niveau zijn er minder problemen met Italië dan ooit. Meloni is een groot voorstander van Oekraïne en heeft dat ook duidelijk gemaakt aan haar Ruslandgezinde coalitiepartners. Dat geeft haar politiek kapitaal en tijd om de transformatie van haar land stap voor stap door te zetten.

Welk doel heeft ze voor ogen?

Neumann: Ze heeft er twee: Italië transformeren tot een presidentiële democratie en het parlement verzwakken. En ze wil het machtsevenwicht in Europa wijzigen. Ze wil een grote rechtse coalitie smeden die een meerderheid zou hebben in het Europees Parlement.

Is het mogelijk dat we een tijdperk van nationaal conservatisme ingaan?

Neumann: Alles hangt ervan af of de huidige liberale democratieën de grote onzekerheden van hun tijd kunnen oplossen. Het migratieprobleem, bijvoorbeeld, is enorm. Maar wat als het eindelijk zou worden opgelost? Dat zou ertoe leiden dat rechts-populistische en extreemrechtse partijen in veel Europese landen hun steun verliezen.

Wat zou er in Duitsland moeten veranderen om dat te laten gebeuren?

Neumann: Er zou geen ongecontroleerde instroom van honderdduizenden mensen meer mogen zijn. Degenen die zonder toestemming binnenkomen en in hun eigen land niet worden vervolgd, moeten worden uitgezet. Dat is moeilijk af te dwingen omdat veel landen niet meewerken. Maar zelfs progressieve experts als Gerald Knaus pleiten al jaren voor een migratiebeleid dat controle en menselijkheid combineert.

Wanneer wordt ideologie haat, wanneer wordt rechts-extremisme terrorisme?

Neumann: Wanneer er een bedreiging bestaat die als existentieel wordt ervaren. Wanneer het gevoel opkomt: als je nu niets doet, zal de groep waartoe je denkt te behoren, vernietigd worden. Dat gevoel wordt overgebracht door de complottheorie van de Great Replacement, die erg populair is in rechtse kringen. Ze zegt: jullie nationale identiteit wordt existentieel bedreigd. De progressieve elites brengen buitenlanders het land binnen en die verdringen de autochtonen. Mensen die dat geloven zijn er vaak ook van overtuigd dat er een genocide op hun eigen volk aan de gang is, die onmiddellijk gestopt moet worden. Dat is wat die samenzweringstheorie zo gevaarlijk maakt. Bijna alle rechtse terroristen sinds 2019 hebben ernaar verwezen.

Ieder normaal mens zou zich moeten realiseren hoe ridicuul de omvolkingstheorie is.

Neumann: Het verhaal is zo krachtig omdat het de twee grote vijanden van rechts-extremisten in één theorie samenbrengt: de liberale elites en de buitenlanders. En het is allang doorgedrongen tot de mainstream. Het boek Deutschland schafft sich ab van Thilo Sarrazin gaat er bijvoorbeeld over. En dat is een van de meestverkochte politieke non-fictieboeken.