Politologe Laura Jacobs: ‘Het Vlaams Belang zou stevig kunnen ingrijpen op de VRT’

In de aanloop naar de verkiezingen staart iedereen naar het Vlaams Belang als een konijn naar een lichtbak. Laura Jacobs (UAntwerpen) blijft nuchter. ‘Mensen de les spellen werkt contraproductief.

‘Wat theatermaker en schrijver Dominique Willaert in zijn boek Niet alles maar veel begint bij luisteren deed, vond ik een waardevolle toevoeging aan het debat over het succes van het Vlaams Belang. Het is een complexe wereld, er zijn tal van redenen die elk afzonderlijk én in samenspel met elkaar zorgen voor ontevredenheid. Mensen die voor de “verkeerde partij” stemmen de les spellen, werkt contraproductief.’

Pas aan het einde van ons gesprek op een terrasje op het Antwerpse Eilandje brengt Laura Jacobs iets te berde wat lijkt op een persoonlijke mening. Tijdens het voorafgaande anderhalf uur ging het toch vooral over wetenschappelijk onderzoek naar anti-establishmentpartijen, haar specialiteit.

Jacobs voelt zich niet geroepen om over elk fait divers haar mening te geven. De politologe zal niet snel aanschuiven aan De tafel van Gert. Maar het is duidelijk dat haar onderzoeksveld onder invloed van peilingen en verkiezingen alleen maar relevanter wordt. Zo krijgt elke N-VA’er die geïnterviewd wordt de vraag of de partij in zee zal gaan met het Vlaams Belang. ‘Mensen hebben recht op duidelijkheid, maar die obligatoire vraag speelt stilaan in het voordeel van de N-VA’, zegt Jacobs. ‘Het past binnen haar strategie om er ambivalent op te antwoorden. Qua kiezers is er nu eenmaal een groot verloop tussen beide Vlaams-nationalistische partijen.’

Bart De Wever (N-VA) reageert op mogelijke meerderheid met Vlaams Belang na politieke peiling van Knack

‘Vlaams Belang is voor ons een partij als alle andere’, blokletterde Het Nieuwsblad onlangs. Het citaat is van Vlaams-minister president Jan Jambon (N-VA).

Laura Jacobs: Het is normaal dat er zo kort voor de campagne met een vergrootglas naar uitspraken wordt gekeken. Maar eigenlijk is het discours van de N-VA over het Vlaams Belang al jarenlang hetzelfde. Ze hebben altijd het cordon sanitaire principieel afgewezen – in dat opzicht is het Vlaams Belang voor hen een partij als alle andere. Tegelijk heeft de partij er altijd bij gezegd dat er inhoudelijk onoverbrugbare verschillen bestaan, zoals de ‘Chinese Muur’.

Er is wel een groot verschil met vroeger: mathematisch gezien wordt een meerderheid in het Vlaams Parlement steeds geloofwaardiger.

Jacobs: Een meerderheid van N-VA en Vlaams Belang in zetels zou een belangrijk argument tegen samenwerking ondergraven. In de Vlaamse regeringsonderhandelingen van 2019 werd vaak gewezen op een gebrek aan ‘derde partner’. De CD&V en de Open VLD weigerden om met het Belang in zee te gaan, ook niet in een gedoogconstructie. Ze zullen dus andere argumenten moeten gebruiken. Inhoudelijk, of over figuren binnen de partij à la Sam van Rooy of Filip Dewinter, die ze te radicaal vinden.

Is het Vlaams Belang dan geen partij als een ander?

Jacobs: Nee, je kunt niet zeggen dat het Vlaams Belang volledig genormaliseerd is, ook al is daar onmiskenbaar een evolutie gebeurd. Uiteraard gaat er veel aandacht naar de partij, zeker omdat ze in de peilingen al een tijdje rond de 25 procent hangt. Vlaams Belangers worden niet geweerd uit de meeste debatten. Maar we zullen Tom Van Grieken niet snel zien opduiken in infotainmentprogramma’s of een spelprogramma als De Slimste Mens ter Wereld. Sowieso gebeurt normalisering door verschillende actoren. Als we zien dat centrumpartijen standpunten verkondigen, onder meer over migratie, die vroeger uitsluitend werden verdedigd door het Vlaams Blok of het Vlaams Belang, dan spreken we ook over normalisering. Denk maar aan de Molenbeekuitspraken van Conner Rousseau (Vooruit).

Sommige N-VA’ers menen dat het succes van het Vlaams Belang enkel kan worden gestopt door het mee te laten regeren. Dan is het eindelijk zijn maagdelijkheid kwijt én een deel van zijn kiezers.

Jacobs: De kiezer heeft een zapmentaliteit. Zittende regeringen lopen altijd het risico om electoraal afgestraft te worden, net omdat ze hun handen vuil moeten maken. Maar lopen radicaal-rechtse partijen een extra risico? Eerst en vooral hebben we weinig empirisch bewijs, het is nog maar recent dat radicaal-rechtse partijen meebesturen. We weten dat het erg afhangt van hoe de regeringsdeelname eindigt. De regeringsdeelname van de FPÖ in Oostenrijk liep in 2019 af met een corruptieschandaal, de beruchte Ibiza-affaire, en leverde hen verlies op. Geert Wilders liet de Nederlandse regering-Rutte in 2012 vallen door zijn gedoogsteun in te trekken op basis van een begrotingsdiscussie. Daarop is Wilders electoraal afgestraft.

Je ziet vaak dat radicaal-rechtse partijen snel intern verdeeld raken zodra ze in een regering stappen. Plots moeten die partijen, die altijd de oppositie gewend waren, compromissen maken.

Er wordt vaak gesproken over een mogelijke scheuring binnen de N-VA als ze met het Vlaams Belang zou regeren. Maar is zo’n intern tumult ook mogelijk bij Tom Van Grieken en co.?

Jacobs: Dat denk ik wel. Ik heb geen zicht op hun interne keuken, maar de kern van populisme is dat het zich afzet tegen de elite. Als Tom Van Grieken plots minister-president zou worden, zal hij vereenzelvigd worden met diezelfde verfoeide elite. À propos, mocht ik de N-VA zijn, ik zou nooit accepteren dat Van Grieken géén minister-president wordt als het Belang de grootste partij is.

Waarom niet?

Jacobs: Het zijn maar peilingen, maar het Vlaams Belang lijkt wel op weg om de grootste te worden. Mocht de N-VA alle zichtbare posities van zo’n regering bekleden, loopt zij als kleinere partij het grootste risico. Dat vind ik opvallend bij de Nederlandse regeringsvorming, waarin Geert Wilders’ PVV de grootste is. Vanuit de onderhandelende partijen bekeken is het vreemd dat ze aanvaarden dat Wilders geen premier wordt. Zo maken ze het hem wel heel comfortabel.

Soms klinkt het dat er niet zo veel zou veranderen onder een regering met het Vlaams Belang. In Italië is een postfasciste als Giorgia Meloni aan de macht, kennelijk zonder al te veel repercussies.

Jacobs: Inderdaad, we zien soms dat het beleid amper wijzigt. Daarbij moet het gezegd dat dit ook kan komen doordat andere partijen de maatregelen van radicaal-rechts al hadden overgenomen. Zo pleitte het Vlaams Belang al lang voor woonstbetredingen bij de controle van illegalen. Dat was lange tijd een rode lijn voor andere partijen, maar nu willen ook centrumpartijen het onder voorwaarden toestaan. Ook het door staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) voorgestelde migratiewetboek bevat een kader voor woonstbetredingen, en ook Vooruit sluit het niet meer volledig uit.

Anderzijds blijkt uit een studie dat specifiek het migratie- en integratiebeleid duidelijke veranderingen ondergaat zodra een radicaal-rechtse partij regeert. Migratie is nagenoeg volledig federaal geregeld, dus daarop zal het Vlaams Belang weinig directe invloed kunnen uitoefenen. Maar inburgering is 100 procent Vlaams. Het is denkbaar dat het Belang veel meer drempels voor nieuwkomers zal opwerpen – die beweging is al aan de gang. Ik denk ook aan het mediabeleid, dat volledig bij de gemeenschappen ligt. Het Vlaams Belang zal dus stevig kunnen ingrijpen op de VRT.

Malaise in ‘Huis van Wantrouwen’ compleet: ‘De goede naam van de VRT is besmeurd’

Waarom hebben partijen als het Vlaams Belang de wind in de zeilen?

Jacobs: Ik weet dat dit frustrerend kan zijn voor journalisten, maar er is niet één verklaring. Om toch een antwoord te geven: ik ontwaar twee grote sporen. Ik laat in het midden of migratie daadwerkelijk het grootste probleem is, maar althans in de perceptie leeft het. En perceptie is realiteit, dus handelen politici ernaar. Het Vlaams Belang is niet alleen eigenaar van dat thema, het heeft ook een uitgekiende communicatiestrategie die alle bestaande problemen aan migratie linkt: pensioenen, huisvesting, openbaar vervoer, criminaliteit enzovoort.

De tweede verklaring is de woede. Pas op, ik spreek bewust niet van een foertstem. Vlaams Belang-kiezers zijn niet noodzakelijk ongeïnteresseerd in politiek en staan er ook niet onverschillig tegenover. Maar er zijn veel mensen die gewoon boos zijn, bijvoorbeeld omdat ze de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen. Uit recent onderzoek waaraan ik heb meegewerkt, blijkt dat boosheid aan de basis ligt van een stem voor het Vlaams Belang of de PVDA – naast inhoudelijke verklaringen. Wie binnen die groep mensen migratie belangrijk vindt, stemt voor die eerste, wie koopkracht of belastingen voor multinationals belangrijk vindt, stemt voor die laatste.

Waarom is er dan geen radicaal-rechtse speler in Franstalig België?

Jacobs: Vraag en aanbod. Uit data weten we dat ook in Wallonië heel wat mensen wakker liggen van migratie. Maar er is geen aanbod, dus gaan ook die mensen naar de communistische PTB/PVDA. In Wallonië zien we dat een stem voor de PTB minder bepaald wordt door klassieke drijvers voor linkse partijen, zoals herverdeling, en dat daar boosheid en ontevredenheid een rol spelen.

Bewijst dat dat het cordon médiatique – de afspraak onder Franstalige media om radicaal-rechtse partijen geen podium te geven – werkt?

Jacobs: Het werkt, maar enkel preventief. Uit een studie van Léonie de Jonge blijkt dat het Franstalige cordon médiatique een van de redenen is waarom radicaal-rechtse partijen niet kunnen doorbreken. De nieuwste extreemrechtse partij, Chez Nous, is populair op sociale media, maar ik denk niet dat ze boven de kiesdrempel zal uitkomen. Wie geen megafoon krijgt in de traditionele media is nog altijd benadeeld.

Een Vlaams cordon médiatique komt dus te laat?

Jacobs: Ik denk niet dat het nu nog kan werken. Al was het maar omdat zo’n cordon niet gedragen zou worden door de bevolking. Het Vlaams Belang is alomtegenwoordig en heeft zijn eigen kanalen.

Toch klaagt het Vlaams Belang dat het wordt geweerd uit de media. In 2022 kreeg de partij 1,6 procent van alle politieke spreektijd op de openbare omroep. De Open VLD klokte af op 32 procent.

Jacobs: Dat klopt, al komt dat vooral omdat partijen in de meerderheid meer ter verantwoording worden geroepen dan de oppositie. Ter illustratie: in datzelfde jaar strandde de PVDA op 0,7 procent. Volgens mij is het ook goed dat er debatten zijn waarin het Vlaams Belang inhoudelijk op de rooster wordt gelegd. Zo zat Tom Van Grieken recent in Terzake tegenover Nicole de Moor. Daar moest Van Grieken antwoorden op de vraag of zijn plannen rond migratie überhaupt geloofwaardig zijn.

Migratie is hét thema van het Vlaams Belang. Betekent dat dat de andere partijen er beter over zwijgen?

Jacobs: Ik zeg niet dat ze moeten zwijgen. Wanneer mensen het thema belangrijk vinden, kunnen partijen dat niet negeren. Maar het is geen goed idee om erover te praten en tegelijkertijd in de richting van het Vlaams Belang op te schuiven. Dan zal de kiezer het origineel verkiezen. Tot op vandaag denken te weinig partijen na over een eigen migratiestrategie. Het moet toch mogelijk zijn dat socialisten, liberalen, christendemocraten en groenen vanuit hun eigen ideologie een coherente visie op migratie naar voren schuiven? De mensen die hun stem helemaal op migratie baseren, zijn ze toch al kwijt aan het Belang.

In welke mate kan de veroordeling van Schild en Vrienden-voorman Dries Van Langenhove de populariteit van het Vlaams Belang beïnvloeden?

Jacobs: Uit ons onderzoek blijkt dat zulke veroordelingen onbedoelde neveneffecten hebben. Rechters hoeven uiteraard geen rekening te houden met mogelijke electorale gevolgen van hun uitspraken. Maar mensen die vrijheid van meningsuiting belangrijk vinden, zullen sneller hun weg vinden naar politici die veroordeeld worden. Bovendien levert een veroordeling media-aandacht op, en dat heeft een direct effect.

Wie over extreemrechts schrijft, krijgt online vroeg of laat te maken met trollen. U ook?

Jacobs: Af en toe krijg ik wel een lelijk berichtje of mail. Ik heb het gevoel dat zeker jonge vrouwen het op dat vlak harder te verduren krijgen. Ik let er wel op dat ik me altijd zo neutraal mogelijk opstel als ik me publiek uitspreek. Ik ben bescheiden genoeg om te weten dat ik de waarheid niet in pacht heb.