Nieuw onderzoek: ‘surrogaatstem’ gaat ten koste van de voorkeurstem

Bij de laatste verkiezingen bracht nog nauwelijks de helft van de kiezers een voorkeurstem uit. Dat is een stevige daling tegenover vorige verkiezingen, en mee een gevolg van tv-formats waarin telkens dezelfde kopstukken worden opgevoerd.

Politiek, zo wordt vaak gezegd, draait meer dan ooit om figuren. Het is een stelling die op het eerste gezicht lijkt te botsen met de bevindingen van nieuw onderzoek van politologen Bram Wauters en Leen Lingier (UGent). Uit hun onderzoek blijkt dat het gebruik van de voorkeurstem in Vlaanderen met 4 procent gedaald is tegenover de vorige verkiezing in 2019. De daling past in een trend die al begon in 2003, toen 66 procent nog een voorkeurstem uitbracht. Op 9 juni was dat nog maar 50 procent.

Nationalisering

Waarom, ondanks de ‘personalisering van de politiek’, meer en meer Vlaamse kiezers een lijststem uitbrengen?

‘Het is zonder meer juist dat politiek meer en meer rond personen draait’, zegt Wauters. ‘Maar tegelijk zie je dat het ook meer en meer draait om een beperkt kransje van personen. Zie bijvoorbeeld de twee belangrijkste mediaformats voor de verkiezingen, Het Conclaaf en Eerste keus. In die programma’s, maar ook in de klassieke debatten, kwamen telkens dezelfde boegbeelden aan bod. Het gevolg is dat je een soort nationalisering van de verkiezingen krijgt. Meer dan vroeger is de politieke strijd een strijd tussen telkens dezelfde kopstukken, waardoor meer mensen ook voor die kopstukken willen stemmen. Maar door ons systeem van provinciale kieskringen is dat voor de meeste kiezers niet mogelijk. Bij wijze van surrogaat brengen ze dan vaak een lijststem uit. Denk bijvoorbeeld aan een kiezer uit Oost-Vlaanderen die niet voor Bart De Wever kan stemmen, en De Wever dan maar, bij wijze van surrogaat, steunt met een lijststem voor N-VA. Logischerwijze gaat die surrogaatstem ten koste van de voorkeursstemmen voor lokale politici.’

Wisselwerking

In hoeverre die keuze voor één kopstuk gemaakt is door de politiek dan wel door de media, is niet altijd duidelijk. ‘In het geval van Groen en Petra De Sutter denk ik dat de keuze duidelijk door de partij is gemaakt’, zegt Wauters. ‘Hetzelfde lijkt me waar voor de N-VA. Theo Francken is ook een nationaal bekend gezicht, maar we hebben hem in deze campagne nauwelijks gezien. Maar ongetwijfeld spelen ook de media hier een rol. Hoe bekender de gezichten, hoe beter de kijkcijfers. Het lijkt me, met andere woorden, een wisselwerking.’

De ‘nationalisering’ van de politiek is volgens het onderzoek trouwens niet de enige oorzaak voor het dalende aantal voorkeurstemmen. Volgens Wauters is er ook een verband met de hoge scores voor het Vlaams Belang. ‘Dat is een partij die het, onder meer omdat ze nooit ministers heeft gehad, met relatief weinig bekende gezichten moet doen. Dat verklaart mee waarom hun kiezers vaker dan bij andere partijen een lijststem uitbrengen.’

Politoloog Peter Van Aelst: ‘Programma’s als Het Conclaaf hebben vooral een effect op journalisten en opiniemakers’