Mark Elchardus: de linkse socioloog die bewondering oogst bij Vlaams Belang en N-VA

Mark Elchardus, de voormalige huisideoloog van de socialisten, bekent zich tot het nationalisme. Een schok? Niet voor wie zijn oeuvre grondig las.

‘Ik moet eerlijk toegeven dat ik een tiental jaar geleden nooit zou hebben gedacht dat ik zou spreken op de nieuwsjaarreceptie van de Vlaamse Volksbeweging. Ik ben niet, zoals de meesten van jullie, vroeg tot het nationalisme gekomen.’ Zo sprak een voor zijn doen zenuwachtige Mark Elchardus op 21 januari een zaal toe vol leden van de Vlaamse Volksbeweging (VVB), een Vlaams-nationalistische organisatie waar N-VA’ers en Vlaams Belangers elkaar in relatieve discretie kunnen blijven ontmoeten. Dat forum koos de socioloog, voor wie zelfs Bart De Wever respect toont, uit om publiek te getuigen over de evolutie in zijn denken. Ooit was zijn hoop gevestigd op de sociaaldemocratie en de christendemocratie, aldus Elchardus. Nu niet meer: ‘In het Westen, in Europa, in Vlaanderen is het nationalisme de belangrijkste, voorlopig zelfs de enige solide drager van het gemeenschapsdenken.’

Een gok: Elchardus past meer bij Vlaams Belang dan bij de N-VA.

Mensen veranderen van inzicht, maar in het geval van Elchardus is die stap merkwaardig te noemen. Sinds de jaren negentig gold hij als de belangrijkste intellectueel van de socialistische zuil. Hij was niet alleen VUB-hoogleraar maar ook voorzitter van de Landsbond van Socialistische Mutualiteiten (nu Solidaris). Als een van de meest prominente socialisten kiest voor het nationalisme, is dat meer dan een fait divers.

Zeker voor mensen die hem goed kennen, zoals ik. In de dertig jaar dat ik als journalist van De Morgen en Knack actief ben in de Wetstraat, heb ik vele honderden mensen leren kennen. Hoogst uitzonderlijk ontstond er iets wat naar vriendschap neigt. Mark Elchardus is zo’n vriend. Niet dat we met vrouw en kinderen samenkomen. Maar de goede momenten die wij delen, de ongemeen interessante discussies en gesprekken waar we altijd naar uitkijken, de onderlinge loyauteit: het volstaat ruimschoots om te kunnen spreken van een ‘vriend’.

Op dieet

Misschien weet ik daarom nog zo goed wanneer ik Mark voor het eerst de hand heb gedrukt: in de vertrekhal van Zaventem in oktober 2001. Het Fonds voor Ontwikkelingssamenwerking, de ngo van de socialistische beweging, nodigde de pers uit om projecten te bezoeken in Centraal-Amerika en Cuba. Ik was erbij voor De Morgen.Knack stuurde zelfs twéé verslaggevers mee – voor één stuk, zo bleek achteraf. Het was nochtans geen vriendschap op het eerste gezicht. Elchardus koesterde een actieve argwaan tegenover De Morgen, een krant die in zijn ogen lichtzinnig omging met de linkse waarden, personen en organisaties. En dan was er nog het geflirt met al dat liberale gedoe. Maar al na een paar dagen was er tussen ons geen spoor meer van enig wantrouwen. Bij een tussenstop in de luchthaven van Havana nam Elchardus me een eerste keer in vertrouwen: ‘Walter, ik vrees dat ik op dieet ga.’ ‘Ben je ziek?’ Meteen hoorde ik die vrolijke, warme lach die hem zo kenmerkt: ‘Nee. In Cuba drink ik alleen pina colada.’ De professor en de jounalist hadden elkaar gevonden. Niet dat het een veredelde plezierreis was. Zeker in het straatarme Nicaragua schroefde het leed dat we onder ogen kregen ieders keel dicht. Een stervend kind op een bankje op een speelplein. ‘Drugs. Niets meer aan te doen’, zei zijn vriendje. Ook onmacht schept een band.

Ik beken: Elchardus’ originele kijk op ‘links’ fascineerde mij. Daarmee had hij zich geprofileerd tegenover – en zelfs gedistantieerd van – de meeste andere progressieve sociale wetenschappers. Op verzoek van de socialistische partijvoorzitter Frank Vandenbroucke had Elchardus deel uitgemaakt van een team van linkse intellectuelen dat ‘Zwarte Zondag’ moest analyseren, de grote electorale doorbraak van het Vlaams Blok (nu Vlaams Belang) op 24 november 1991. Om het Vlaams Blok te counteren, stelde deze groep een klassieke voluntaristische aanpak voor: de strijd tegen armoede opvoeren en ijveren voor meer sociale cohesie. Misverstanden over migranten hoorden uitgelegd te worden, discriminatie en racisme bestreden.

Modale Vlaming

Maar al een paar maanden later, in september 1992, verdedigde Elchardus tijdens een lezing – op schrift gesteld als Gekaapte Waarden– een heel andere visie. Hij was van mening dat het Vlaams Blok veel kiezers had kunnen overtuigen omdat links dat niet meer kon. Het Vlaams Blokdiscours stond veel dichter bij dat van de modale Vlaming. Linkse partijen, politici en journalisten begrepen dat maar niet. Integendeel, ze culpabiliseerden juist de eigen bevolking door het voortdurend over racisme te hebben. Zeker De Morgen tilde inderdaad zwaar aan het steeds openlijker opduikende racisme en de rol van het Vlaams Blok daarin.

Elchardus had enige invloed op het voorzitterschap van Louis Tobback, met wie hij de mening deelde dat een te liberaal open-grenzenbeleid ontwrichtend zou zijn voor de prille multiculturele samenleving. Later maakte Elchardus geen geheim van zijn scepsis over de socialistische inbreng in de paarse regeringen van Guy Verhofstadt (1999-2007). Dat kwam opnieuw door zijn ingebakken wantrouwen jegens het liberalisme. Elchardus ziet zichzelf als een gemeenschapsdenker. Uit zijn sociologisch onderzoek haalt hij de argumenten om te stellen dat mensen oneindig beter af zijn in samenlevingen met sterke structuren en een stevige sociale cohesie dan in zogezegd vrije, liberale modellen. Ook daarom had het socialistische stemmenkanon Steve Stevaert een mateloos respect voor ‘de prefesser’: ‘Ooit werd de progressieven aangepraat dat de zuilen een gevaar zouden zijn voor de democratie. Elchardus heeft dat eigenhandig omgedraaid door van vakbonden en ziekenfondsen “het georganiseerde middenveld” te maken. Ineens werden zij weer geliefd door progressief Vlaanderen.’ Elchardus was nog altijd een klassieke sociaaldemocraat, begaan met onderwijs en gezondheidszorg, maar óók met wat hij het ‘symbolisch kapitaal’ noemt: onze ideeën, waarden en opvattingen. Die kant zou steeds belangrijker worden.

Tegen woke

Als er al een cesuur is geweest in zijn denken of in de verwoording daarvan, dan valt die vroeg, namelijk bij het onderbelichte boek Vreemden. Naar een cultuursociologische benadering van etnocentrisme (2009). Negentig procent van wat er staat, was de weerslag van onderzoek en discussies binnen zijn VUB-vakgroep. Tot op pagina 292 het kopje Postscriptum opduikt. Met als eerste zin: ‘Tot daar wetenschappelijke perspectieven en disputen. Wat koopt men daar maatschappelijk mee?’ Alsof de socioloog zich ontdeed van de beperkingen van de strikt wetenschappelijke aanpak. Wie vandaag dat postscriptum herleest, weet meteen wat Elchardus wilde aankaarten: een debat dat wij nu herkennen als anti- woke. Toen was hij zijn tijd vooruit: woke werd pas gemeengoed na de moord op George Floyd in 2020 en het Black Lives Matter-protest.

Elchardus had al in 2009 kant gekozen. Hij was vlijmscherp voor de nieuwste tendensen in de ‘publieke en politieke discussie over vreemden’, waarbij ‘aanhangers van een nieuw differentiedenken de opvattingen die in universiteiten en hogescholen gelden over wat als waardevolle kennis en cultuur kan worden beschouwd’, ineens wegzetten als ‘een eurocentrische, uit machtsstreven geboren en door een koloniaal verleden getekende selectie’. Zijn positie in die nieuwe cultuuroorlog beïnvloedde ook zijn standpunt over de organisatie van de sociale bescherming. Het was Elchardus er steeds meer om te doen een nieuw evenwicht te vinden tussen ‘onze’ vermeende gevoelens en het feitelijke gedrag van die ‘vreemden’, niet toevallig de titelfiguren van zijn boek. Hij schreef: ‘Het ontkennen van het bestaan van een disproportionele aanwezigheid van vreemden in de criminaliteit en de sociale fraude volstaat niet. Iedereen kent inmiddels de etnische samenstelling van de penitentiaire bevolking. De enige haalbare strategie is de naakte, maar genuanceerde waarheid. De media zouden daarin een belangrijke rol kunnen spelen. IJdele hoop waarschijnlijk.’

Wat de media zeker niet moeten doen, is de nieuwe landgenoten promoveren tot slachtoffers van ‘ons systeem’: ‘Dat werkt etnocentrisme in de hand.’ Het is al een forse stap verder dan het discours van Gekaapte Waarden. Tegelijk bleef Elchardus zijn vrienden meetrekken in sociale projecten tegen uitsluiting – daarvan waren jonge, nieuwe landgenoten de grootste begunstigden. Het is niet omdat je kritisch denkt over de nieuwe multiculturele werkelijkheid dat je intussen niet actief kunt handelen, en helpen.

Pas in 2021 zal hij in zijn bestseller Reset die visie nog veel systematischer op papier zetten. De tegenstanders worden met naam genoemd: vluchtelingenorganisaties, activistische rechters. Daarom ook wil hij verkozen politici legale middelen geven om rechterlijke vonnissen terug te draaien. Hij vervreemdt zichtbaar van (dat deel van) de elite die regels en tradities niet meer durft te verdedigen. De rechterzijde fêteert hem intussen als een nieuwe vedette, een pas ontdekte intellectuele reus. Elchardus spreekt zowel op de nieuwjaarsreceptie van de VVB als op een studiedag van Jong N-VA. Jongerenvoorzitter Jeroen Bergers tweet trots wat Elchardus gezegd heeft: ‘Er zijn vandaag twee groepen fanatici die zo overtuigd zijn van hun eigen gelijk dat ze het geoorloofd vinden om de democratie te ondermijnen en zelfs geweld te gebruiken. Dat is de groep van het klimaatfanatisme en woke.’

Niet zo lang geleden verdedigde Elchardus tijdens een etentje een nieuw idee dat hij her en der opwerpt en aftoetst: de noodzaak, zelfs de plicht om na de volgende verkiezingen het Vlaams Belang te betrekken bij het bestuur, en dat zowel op lokaal vlak als bij de Vlaamse regeringsvorming. Elchardus deed zijn uitleg met overtuiging, mogelijk zonder echt te beseffen dat de vrienden opvallend stil werden van zijn betoog.

Cuba libre

Waarbij stilaan de vraag gesteld kan worden in welk deel van de Vlaamse beweging de nieuwe nationalist Elchardus zich het best thuis zal voelen. Op welke Vlaams-nationalistische partij zal hij stemmen? Ook Elchardus zal immers kleur moeten bekennen. Een persoonlijke gok? Als hij de consequenties van zijn denken ook politiek doortrekt, lijkt Elchardus meer te passen in een Vlaams Belangachtige partij dan bij de N-VA. De N-VA is in sociaal-economisch opzicht uitgesproken liberaal. Johan Van Overtveldt, het gezaghebbende Europarlementslid van de N-VA, staat mijlenver af van Elchardus’ ideeën over de verzorgingsstaat. Anderzijds zijn er raakpunten tussen de N-VA en Vooruit, strekking Rousseau en Vandenbroucke. Vandaar dat Elchardus op vertrouwde grond blijft en toch de N-VA’er aanspreekt als hij het heeft over ‘het besef dat tegenover rechten ook plichten staan, dat solidariteit een kwestie is van voor wat hoort wat, dat welvaart een gevolg is van werken.’

Blijft over: het Vlaams Belang, de partij die zichzelf al langer als ‘sociaal’ aanprijst. Op 30 augustus 2022 maakte Elchardus zijn opwachting in de podcast Toogpraat van Vlaams Belangvoorzitter Tom Van Grieken. Die leidde Elchardus in als ‘een grote meneer’ en noemde zichzelf ‘een groupie’: ‘Ik print elke column van hem uit.’ Elchardus zei toen al wat hij vorige week voor de Vlaamse Volksbeweging verkondigde: dat de sociaaldemocratie en de christendemocraten gefaald hebben in het bouwen aan een gemeenschap, dat alleen nationalisten die rol nog willen en kunnen spelen. Zeker, ook toen hamerde Elchardus op democratische programmapunten. Hij haalde zijn neus op voor Dries Van Langenhove. Hij riep Van Grieken op om het overgrote deel van de moslims eindelijk te beschouwen als gewone Vlamingen – ook bij de Vlaamse Volksbeweging drong Elchardus daarop aan. De sfeer bleef het hele gesprek uitgesproken hartelijk. ‘Mag ik Mark zeggen?’ ‘Absoluut.’ Als Van Grieken een sympathiek grapje maakte, herkende ik een vrolijke, warme lach. Samen nipten ze aan een cuba libre, de Vlaams Belangvoorzitter en mijn vriend Mark.