Kleine overheid, weinig belastingen: wijst Elon Musk de Open VLD de weg?

Bij de nieuwe oppositiepartij Open VLD moet alles anders. Een nieuwe naam, nieuwe kopstukken en natuurlijk een nieuw programma. Dan duikt zelfs in Vlaanderen de naam van Elon Musk op: een selfmade ondernemer die pleit voor the minimal state.

Als Donald Trump op 20 januari de eed aflegt als 47e president van de Verenigde Staten zou het goed kunnen dat in eigen land Bart De Wever (N-VA) op het punt staat zijn eigen federale regering voor te stellen. Dan mag de Open VLD na 26 jaar regeringsdeelname zich nog eens ‘herbronnen’ in de oppositie.

Waarom zouden die Vlaamse liberalen zich voor hun politieke en programmatorische vernieuwing niet laten inspireren door ’s werelds hipste ondernemer en radicaalste liberaal, Elon Musk? Alvast twee bekende Open VLD’ers steken op sociale media – waar anders dan op Musks eigen X? – hun fascinatie voor de man en de ondernemer niet weg: oud-minister Vincent Van Quickenborne en Vlaams Parlementslid Maurits Vande Reyde.

Van Quickenborne was in december al onder de indruk van Musks voornemen om met zijn Department of Government Efficiency (DOGE) de Amerikaanse overheid efficiënter én goedkoper te maken. ‘Tijd voor DOGE in ons land’, berichtte @VincentVQ op X: ‘Wat Elon Musk in de US kan, kunnen wij ook in België. De hakbijl in allerlei organisaties, regeltjes, procedures en bureaucraten.’

Ontvetten

Voor Van Quickenborne is het a trip down memory lane. Tussen 2003 en 2007 was hij in de federale regering van Guy Verhofstadt staatssecretaris voor Administratieve Vereenvoudiging. Aan de gevel van Wetstraat 18 liet het jonge regeringslid prompt een ‘Kafka-meter’ aanbrengen: een gimmick die het publiek duidelijk moest maken hoeveel nutteloze wetten en bepalingen hij had afgeschaft. Van Quickenborne: ‘Het Federaal Plan­bureau berekende dat de regeldruk tussen 2004 en 2024 is gezakt van 3,5 naar 1,08 procent van het bbp. Die evolutie begon bij ons.’

‘Vanzelfsprekend was het nochtans niet’, aldus Van Quickenborne. ‘Als je zaken verandert en zelfs vereenvoudigt, zijn er altijd belangenorganisaties die zich daartegen verzetten. Ik herinner me nog de afschaffing van de verplichting dat een bedrijf de bijeenkomst van de Algemene Vergadering moest aankondigen in een krant. Tot grote consternatie van Hans Maertens, vandaag gedelegeerd bestuurder van Voka maar toen directeur van De Financieel-Economische Tijd: “Mijn krant zal ten onder gaan door die afschaffing!” Zijn angst was niet nodig. Vandaag hoort opvolger De Tijd bij de meest rendabele kranten van het land.’

‘We hebben toen ook de boetezegels afgeschaft. Die moest je bij De Post kopen. Sinds je elektronisch moet betalen, zijn er nog nooit zoveel boetes geïnd. Of denk aan de afschaffing van het papieren doktersbriefje. Zou er echt iemand zijn die weer wil aanschuiven aan de loketten van het ziekenfonds? Er liggen opnieuw mooie tijden in het verschiet voor een liberale partij die consequent werk durft te maken van het ontvetten van de overheid en allerlei zuilinstanties.’

Bovendien overstijgt het discours van Musk het praktische niveau. Het gaat natuurlijk niet alleen om allerlei maatregelen die het leven van de burgers eenvoudiger, aangenamer en – zo beweren de voorstanders van the minimal state – een stuk goedkoper maken. Het is fundamenteel een politiek en ideologisch verhaal: wie heeft het in deze samenleving voor het zeggen, wie kan welke speelruimte voor zichzelf opeisen, wat willen we nog collectief doen, tegen welke prijs en door wie betaald?

Reagan en Thatcher

Deze discussie heeft herkenbare historische wortels, zegt marketing- en communicatiespecialist en VUB-gastprofessor Fons Van Dyck: ‘Veel meer dan hun Franstalige vrienden zijn Vlaamse en Nederlandse liberalen vatbaar voor politieke ontwikkelingen die overgewaaid komen uit de Angelsaksische wereld. In de jaren tachtig liet de PVV, de voorloper van de Open VLD, zich inspireren door de zogenaamde reaganomics, het sociaal-economische beleid van de Republikeinse president Ronald Reagan (1981-1989). Dat leek op een aantal essentiële punten sterk op wat Donald Trump straks opnieuw wil doen: de groei van het overheidsbeslag terugdringen – behalve het budget voor bewapening, dat moet omhoog –, de belastingen verminderen, een afslanking van het overheidsapparaat en een vermindering van de regulering.’

Even inspirerend voor de Vlaamse liberalen was het zogenaamde thatcherisme, genoemd naar de conservatieve Britse premier Margaret Thatcher (1979-1990). In die jaren werd de jonge Guy Verhofstadt trouwens ‘baby-­Thatcher’ genoemd, ook al omdat de Vlaamse liberalen uitpakten met de slogan ‘Niet u maar de staat leeft boven zijn stand’. Dat is haast woordelijk wat vandaag, meer dan veertig jaar later, Elon Musk vertelt. De vakbonden haatten Verhofstadt, ‘da joenk’, omdat hij geen oog had voor de sociale gevolgen van zijn neoliberale politiek.

Ook Thatcher had in Groot-Brittannië de hakbijl in het staatsapparaat en de overheidsuitgaven gezet, in een eerste fase in de subsidies voor verliesgevende steenkolenmijnen. Die gingen dicht, ondanks massaal en hevig vakbondsprotest, met als gevolg vele tienduizenden nieuwe werklozen. Ook dat is kenmerkend voor zulke politici: hun gespierde, zo niet harde aanpak.

Afkeer van compromis

Fons Van Dyck: ‘Donald Trump vertrekt altijd vanuit het principe dat hem ook als vastgoedmagnaat groot heeft gemaakt: het quid pro quo – voor wat hoort wat. Trump zal pas geven als hij minstens evenveel krijgt. Hij werkt dus altijd vanuit een machtspositie. Ook dat doet aan Reagan denken, toch de “winnaar” van de Koude Oorlog. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky heeft dat nu al begrepen. Hij wil Amerikaanse wapens en heeft dus zijn economie, bedrijven en mijnen opengesteld voor de Amerikanen.

Dat past in een taaie Amerikaanse traditie: na de val van de Muur waren de Amerikaanse presidenten sneller in Hongarije en in Polen dan de West-Europese. In Argentinië zien we hetzelfde met de gespierde aanpak van de ultraliberale premier Javier Milei. De machtsstrijd zien ze bovendien als een nulsomspel: er is altijd een winnaar en een verliezer. Je kunt niet met z’n allen tegelijk vooruitgaan. Vandaar de afkeer van het politieke compromis. In die zin past ook MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez perfect in deze traditie.’

‘Ik ben gek op Elon Musk’: het jaar van Georges-Louis Bouchez

En vooral: het is een politieke stroming die juist omdat ze hard is en consequent lijkt, altijd en overal een grote schare voorstanders heeft. ‘Mensen hebben rolmodellen nodig. Bij mij was dat Margaret Thatcher’, legde ­Gwendolyn Rutten uit bij het overlijden van Thatcher in 2013. Een jaar eerder, bij haar aantreden als voorzitter van de Open VLD, had Rutten zich voor De Morgen Magazine nog laten verleiden tot een fotoshoot waarbij ze het opvallende kapsel van the Iron Lady had overgenomen. De gelijkenis was treffend.

Los van de gimmick primeerde voor Rutten natuurlijk de politieke boodschap. ‘Thatcher heeft de economie enorm vooruitgeholpen. Haar tegenstanders hebben haar ideologie ook omarmd, denk maar aan Tony Blair en New Labour. Ook onze premier Elio Di Rupo (PS) heeft privatiseringen doorgevoerd.’ De erfenis van Thatcher, aldus Rutten in 2013, is dat ze met haar aanval op de staat niet alleen politiek succes behaalde met haar eigen partij, maar vooral dat ze de ideologische bakens van de hele samenleving kon verzetten.

Wrokkig links

Dat is vandaag ook de echte ambitie van Elon Musk: hij gebruikt het presidentschap van Trump om een schokoperatie te organiseren die mogelijk de organisatie verandert van de Amerikaanse en bij uitbreiding westerse samenleving. De geschiedenis leert het keer op keer: de wereld hoort toe aan partijen en politici die als eerste de sign of the times weten te capteren.

Kan de Open VLD dat? Dat is de vraag. Het zou vreemd zijn als die partij plots bereid is om Elon Musk te volgen. Al een hele tijd behoren de Vlaamse liberalen tot de bevoorraders van hen die door de rechterzijde ‘de subsidieslurpers’ worden genoemd. Denk maar aan de staatstoelage van 5000 euro bij de aanschaf van een elektrische auto. Tesla-baas Musk had er nooit van durven te dromen. 

Dat tot mateloze irritatie van Vlaams Parlementslid Maurits Vande Reyde – niet toevallig stemde hij, anders dan zijn fractie, uiteindelijk voor de afschaffing van de premie die een idee was van zijn partijgenote Lydia Peeters. Ook Vande Reyde associeert zich op sociale media met Elon Musk. Onlangs postte hij: ‘Toen Taylor Swift en andere rijke beroemdheden zich achter Kamala Harris schaarden, werd dat door verenigd links bejubeld als een gamechanger voor de politiek. Wanneer ondernemers als Elon Musk zich politiek engageren, vinden ze dat een gevaar voor de democratie. Speciaal. Blijkbaar mogen succesvolle mensen zich enkel politiek engageren als ze links zijn.’

Vande Reyde is ook een fan van de pittige oneliners van de controversiële, ultraliberale Argentijnse president Milei. Zoals: ‘Wrokkige linksen stellen een herverdeling van rijkdom voor vanwege hun onvermogen om die zelf te creëren’ – op X liket Vande Reyde het graag.

Mediawetenschapper Joseph Vogl: ‘Lui zoals Elon Musk leven in een fantasywereld’

Maurits Vande Reyde werd in 1985 geboren, te laat voor de vroege Verhofstadt-jaren. Maar al sinds zijn jonge tienerjaren bewonderde hij Verhofstadt en las hij diens eerste Burgermanifesten. Vande Reyde noemt het nog altijd ‘de droomperiode van onze partij, ook door de begeesterende stijl waarop Guy Verhofstadt zijn politieke boodschap bracht. Veel mensen zeggen mij nog altijd: “Ik ben fan van Guy Verhofstadt geweest.”’

Geweest? Vande Reyde: ‘Helaas is hij veel te vroeg van zijn eigen lijn afgeweken door al vanaf 1999 met de socialisten te regeren. Intussen is ongeveer de hele Open VLD een links-liberale partij, een Vlaamse variant van D66. De generatie die de voorbije jaren de Open VLD leidde, wil van geen andere optie horen. Al in 2020 pleitte ik op het partijbureau voor een radicale ommezwaai. Toen al was ik ervan overtuigd dat veel meer Vlamingen opnieuw op ons zouden stemmen, als we werk zouden maken van een radicale afslanking van de overheid en van een staat die zich concentreert op zijn kerntaken, inbegrepen een streng migratiebeleid. Alexander De Croo wilde er niet van horen: “Een partij met dat gedachtegoed is gedoemd om te verschrompelen tot 6 procent.” (schamper) We zitten daar intussen met onze 8 procent niet meer ver vanaf.’

‘Doek de VDAB op’

Het fenomeen is ook Fons Van Dyck bekend: figuren met heimwee naar de oude (eigenlijk de jonge) Guy Verhofstadt, en vooral naar het politieke programma van toen. Het zijn mensen die reikhalzend uitkijken naar een partij en politici die de belastingen verlagen, subsidies schrappen, sociale uitkeringen verlagen, ondernemers alle vrijheid geven en de overheid stevig reduceren – behalve als het gaat over veiligheid en defensie: ‘Ik kom de voorstanders van zo’n nachtwakersstaat nog geregeld tegen als ik ga spreken voor West-Vlaamse ondernemers’, zegt hij. Er zijn ook opiniemakers die zo’n aanpak niet ongenegen zijn: economen als Peter De Keyzer en Geert Noels, marketeer Rudy Moenaert of pedagoog Wouter Duyck.

Vande Reyde staat te popelen om de raad van zulke stemmen in de praktijk om te zetten. ‘Wilt u een lijstje van de Vlaamse overheidstaken, -diensten of -maatschappijen die ik zou afstoten of afschaffen? Het gros van de cultuur- en sportsubsidies. De dotatie voor de VRT – behalve een toelage voor de nieuwsdienst en goede onderzoeksjournalistiek. Toerisme, want we subsidiëren in Vlaanderen ongeveer elke bed and breakfast, dat is echt waanzin. De dienstencheques, die kosten 1,2 miljard, dat is ongeveer wat de erfbelasting opbrengt. De Lijn en ook de NMBS: waarom zou alleen een overheid in staat zijn om personen of goederen van punt a naar punt b te vervoeren?

En natuurlijk de VDAB, met voorsprong de slechtste overheidsdienst van het land en dat wil wat zeggen, gezien de concurrentie van De Lijn. Wist u trouwens dat het ziekteverzuim bij de VDAB veel hoger ligt dan gemiddeld? Moet daar een tekeningetje bij? Laat alleen al met die voorstellen het overheidsbeslag stevig zakken, en dan komt er ruimte zat vrij voor belastingverlagingen.’

Ook Vincent Van Quickenborne hamert erop: het is eindelijk tijd voor leiders die durven door te duwen, zoals Elon Musk. ‘Hij zegt niet alleen wat hij denkt, hij heeft eerst zelf bewezen dat hij durft en kan. Lees Walter Isaacsons biografie van Musk: echt elke dollar die hij van jongs af verdiende, heeft hij opnieuw geïnvesteerd in steeds andere bedrijven, double down, in plaats van het veilig te parkeren op de Bahamas. Maar dat willen veel politici niet zien.

Parlementsvoorzitter Peter De Roover (N-VA) waarschuwt in De Standaard liever voor “techneuten” – hoe kleinzerig – als Elon Musk, die “minachting” zouden hebben voor het parlement omdat ze “de politieke ruimte zeer gevoelig willen terugdringen”. Alsof het een plicht zou zijn van een partij en een politicus om de actieradius van de overheid verder uit te breiden? Dan begrijp ik dat de N-VA mee applaudisseert als minister Melissa Depraetere (Vooruit) met overheidssubsidies wasmachines tegen dumpprijzen wil laten verkopen. Haar collega Zuhal Demir (N-VA) was trouwens de bedenker van die beruchte frigocheque.’ 

Dus gelooft Van Quickenborne in de kansen voor een wederopstanding van zijn partij. ‘Niemand kan ontkennen dat er een nieuw tijdperk aankomt waarin mensen opnieuw de zaken zelf in handen nemen. MR-voozitter Georges-Louis Bouchez overtuigt met zijn zeer boude liberale uitspraken zelfs Wallonië – nog niet zo lang geleden dacht ik dat de mensen daar bij de geboorte een PS-lidkaart kregen. Nu is het aan hem om zich waar te maken in de Arizona-coalitie, die op zich laat wachten. Hoe dan ook, de wissel is ingezet en valt niet meer terug te draaien. Bij ons heeft Eva De Bleeker de linkse periode definitief afgesloten. De Open VLD is opnieuw een consequente rechts-liberale partij.’

Een Vlaamse Musk?

Maar is dat programma in de Vlaamse context voldoende als basis voor een wissel in het politieke landschap? Kan zo’n nieuwe radicaal-liberale partij opnieuw meedingen naar de status van grote Vlaamse volkspartij? Fons Van Dyck is er niet van overtuigd. ‘Voor een boodschap zoals die van Musk is er in Vlaanderen ongetwijfeld een zeker publiek: ik schat een goede 10, maximaal 15 procent van de kiezers. Helaas heeft de Open VLD niet het monopolie op de potentiële kiezers van Musk en Trump. Ook Theo Francken (N-VA) appelleert eraan, zeker als het op defensie aankomt.’

Besluit: de hele wereld kent Elon Musk, maar zijn figuur hier in Vlaanderen politiek inzetten is nog andere koek. Van Dyck: ‘Tijdens de laatste voorzittersverkiezingen bij de Open VLD haalde Maurits Vande Reyde de tweede ronde niet. (Vande Reyde: ‘Als complete outsider tegen verder alleen maar establishmentkandidaten haalde ik die tweede ronde nipt niet. Ik was daar best tevreden mee.’) Dat is toch een signaal dat zelfs voor een publiek van liberalen een duidelijke liberale boodschap alleen niet volstaat om succesvol te zijn.

Dat mocht Els Ampe al ondervinden. Ere wie ere toekomt: zij was de eerste politica die Musks boodschap uitdroeg. Maar het leverde haar geen stemmen op. We leven in een tijd waarin partijen afhangen van personen: Bart De Wever, Georges-Louis Bouchez, zelfs Conner Rousseau (Vooruit). De Open VLD heeft mooi venten met de boodschap van Elon Musk, het helpt niet echt zolang de partij zelf geen geloofwaardige Musk naar voren kan schuiven. En tot vandaag zie ik bij geen enkele partij, ook niet bij de Open VLD, zo’n Vlaamse Elon Musk opstaan.’