Het doorbreken van het cordon sanitaire op lokaal niveau is voor criminoloog Christophe Busch een belangrijk signaal dat we een stapje opschuiven naar een autocratie. ‘De afbraak van een democratie gaat vele malen sneller dan het heropbouwen.’
Directeur van het Hannah Arendt Instituut Christophe Busch bestudeert al decennia radicalisering en de Holocaust. In zijn boek De Duivel in elk van ons fileert hij haarscherp hoe er potentieel in ieder van ons een nazibeul of terrorist zit. Met die achtergrond kijkt hij naar de steile opgang van extreemrechts in binnen- en buitenland.
‘Toen ik twintig jaar geleden de complottheorie omvolking (dat migratie bewust gebruikt wordt om het blanke ras uit te roeien, nvdr) bestudeerde, kwam ik die alleen tegen in obscure neonazistische chatgroepen. Vandaag is die term doorgedrongen tot de brede maatschappij. Vraag aan de gemiddelde Vlaming wat het migratieprobleem is en je zult horen “omvolking, hè, meneer”. Daar zijn we stapje voor stapje naar opgeschoven. Zo schuiven denkkaders op.’
Baart de doorbraak van Vlaams Belang op lokaal niveau in Ninove, Izegem, Ranst en Brecht u zorgen?
Christophe Busch: Ja, want het geeft Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken munitie om zijn partij als een normale partij voor te stellen, terwijl ze dat niet is. Die kleine breukjes in het cordon eroderen de dijk, tot die uiteindelijk breekt. Ik geloof niet in ‘laat ze deelnemen aan de macht om ze te ontmaskeren’. Dat hebben ze in het verleden meermaals geprobeerd en dat is nooit goed afgelopen. Kijk naar hoe het nu loopt in Nederland.
Glijdt Nederland af naar een dictatuur?
Busch: Alle democratieën lopen het risico om af te glijden in autocratieën, dictaturen of zelfs totalitaire regimes. De democratie is nooit verworven. Nederland zit in de tweede fase van het autocratiseringsproces.
In de eerste fase proberen extremistische partijen de publieke ontevredenheid en gevoelens van isolement en vervreemding om te zetten in electorale winst. De PVV van Geert Wilders is daarin met verve geslaagd door de grootste partij te worden.
‘Ik geloof niet in “laat ze deelnemen aan de macht om ze te ontmaskeren”.’
In de tweede fase, eenmaal de macht verworven is, hollen dergelijke partijen de democratische instellingen uit. Dat Wilders zo hamert op een noodwet voor asiel is omdat hij zo het parlement buitenspel kan zetten. De ambtenarij en justitie schieten nu natuurlijk in paniek. Als ambtenaar moet je loyaal uitvoeren wat een politicus vraagt, maar dat moet wel binnen het juridische kader. Op een bepaald moment begint dat te spannen. Deze fase gaat ook gepaard met – om het lelijk te zeggen – het zuiveren van administraties: hun mensen op cruciale posities plaatsen.
En de derde fase is de volledige dictatuur?
Busch: Nee, nog niet onmiddellijk, maar wel een verdere autocratisering waarin de macht gecentraliseerd wordt, minderheden niet meer beschermd worden, media gemuilkorfd et cetera. In die fase zit Hongarije, waar Viktor Orbán zijn macht heeft gebetonneerd. Daar is de afbraak van de democratie compleet. Figuren als Trump, Bolsonaro en Wilders is het om de macht te doen. Niet even in een democratische periode, maar op lange termijn. Dat is de aard van het extremistische beestje, het ware gelaat van fascisme.
‘Als Guy D’haeseleer zakken eten uitdeelt en belooft dat hij alle problemen zal oplossen, dan werkt dat bij een groot deel van de massa.’
De verlokking waarmee het begint is een utopisch ideaalbeeld – zoals een wit Europa – gekoppeld aan gedachteloosheid. ‘Jij moet niet denken, wij denken voor jou. We gaan een warme beweging voor jou maken.’
Als je kijkt naar de docureeks Wij zijn van Nienof!, dan zie je platte populistische straatpolitiek. En dat werkt natuurlijk. Als Guy D’haeseleer zakken eten uitdeelt en belooft dat hij alle problemen zal oplossen, dan werkt dat bij een groot deel van de massa.
En de elite gaat mee in zo’n verhaal vanuit eigen economisch belang. Dat is het opportunisme van Elon Musk die zich achter Trump schaart. De waarde van zijn bedrijven is exponentieel gestegen na de verkiezing van Trump. Hij is goed bezig, hè. Die dynamieken zijn krek hetzelfde als in de jaren dertig in Duitsland.
Is zo’n proces omkeerbaar?
Busch: Polen is op dat vlak een boeiende casus. Tijdens de extreemrechtse PiS-regeringen (2015-2023) zijn daar allerlei democratische instituten ontmanteld. Sinds Donald Tusk premier werd eind 2023 is er herdemocratisering. Maar dat loopt niet gemakkelijk, want bepaalde autocratische logica’s zijn binnengeslopen. ‘We moeten dat departement weer uitzuiveren en er democraten zetten’. Tja, maar zo werkt democratie niet. In een democratie passen we dat soort trucjes niet toe en hou je rekening met minderheden, met juridische zekerheden, democratische normen en procedures, enzovoort. Je zit met een heel ongelijke strijd. De afbraak van een democratie gaat vele malen sneller dan het heropbouwen.
Zijn onze Vlaamse en Belgische democratische instituties bestand tegen een autocratische partij aan de macht?
Busch: Zeggen dat onze instituties sterk zijn, is nonsens. Die instituties zijn maar zo sterk omdat mensen daarachter staan. Het moment dat die mensen daar niet meer staan of als minderheid worden verdrukt, dan heeft zo’n institutie geen betekenis meer.
‘De waarde van Elon Musks bedrijven is exponentieel gestegen na de verkiezing van Trump. Die dynamieken zijn krek hetzelfde als in de jaren dertig in Duitsland.’
De speciale aanklager van de Amerikaanse veiligheidsdienst FBI heeft laten weten dat de onderzoeken naar Trump zijn gestopt. Dat is hoe het spel wordt gespeeld, hè. Het is voldoende dat een paar invloedrijke personen bij de FBI verder carrière willen maken tijdens de regeerperiode van Trump en dat sterke onafhankelijke instituut stort deels in.
Dat zagen we ook bij de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland na 1933. Bij een moord in het kamp Dachau wou een openbaar aanklager die zaak aanhangig maken. Zijn baas wou echter carrière maken bij de nazi’s en deed het dossier verdwijnen. Als er in het juridisch apparaat mensen zitten die de justitie tegenwerken, dan kan het snel gaan. Een Vlaamse Orban of Trump is dan ook niet ondenkbaar.
Danken we het feit dat het autocratiseringsproces zich nu lokaal afspeelt en niet op Vlaams of federaal niveau aan Bart De Wever?
Busch: Grotendeels wel ja. Bart De Wever kent zijn geschiedenis. Als hij tijdens de verkiezingscampagne geen duidelijke dam tegen het Vlaams Belang had opgeworpen of zich daar na 9 juni niets van had aangetrokken, dan had zich nu een heel andere dynamiek kunnen voltrekken. Ik ben De Wever dankbaar dat hij Vlaams Belang voorlopig heeft kunnen tegenhouden. Zo zitten wij nog niet in die tweede stervensfase van de democratie.
Voor hetzelfde geld was die strategie natuurlijk mislukt. Stel dat een islamitische terreuraanslag had plaatsgevonden net voor de verkiezingen, dan had het heel anders kunnen uitdraaien. Die onderliggende processen zijn uiteraard niet weg.
Wat is voor u het belangrijkste aspect in die processen?
Busch: Het ontstaan van een giftige wij-zijdynamiek. ‘Vlaanderen is van ons’, is echt een gevaarlijke verleidingsstrategie, zeker als je die combineert met emotionele crisisdiscours. Het zorgt ervoor dat je groepen tegen elkaar opzet. Je verschuift van tegenstanders naar vijandschap. De relaties tussen verschillende groepen in de samenleving verminderen, terwijl de relaties binnen de eigen wij-groep versterken.
‘Dankzij Bart De Wever zitten we nog niet in de tweede stervensfase van de democratie.’
Veel Vlaams Belang-stemmers zitten in een heel hevige wij-dynamiek met een zwart-wit denkkader. Zij zijn nog moeilijk te verleiden met grijstinten en nuance, die zo cruciaal zijn in een complexe democratie.
In de Verenigde Staten zien we hoe ook de bedrijfswereld, met Elon Musk voorop, een grote rol speelt in de herverkiezing van Trump. In Vlaanderen roeren bedrijfsleiders zich minder?
Busch: De Amerikaanse supermarktketen Walmart gaat zijn programma’s op vlak van inclusiviteit, gelijkheid en diversiteit terugdraaien. Dat toont een verschuivend denk- en handelingskader in de VS. Nog voor Trump aan de macht is, is het al begonnen.
Waarom gebeurt dat? Omdat het met geld te maken heeft. Als de cliënt geen inclusie meer wil, dan is het ermee gedaan. Dat risico lopen we ook in Vlaanderen. Gelukkig nog niet zo snel en op het niveau van de Verenigde Staten, maar het gaat wel in dezelfde richting.
Tot slot, de gevaren van extremistische partijen zijn bekend en toch stemmen velen er haast achteloos op. Hoe komt dat?
Busch: De geschiedenis toont continu dat extremistische groeperingen die willen besturen voor ze aan de macht komen altijd A zeggen en zodra ze de macht hebben B doen. En dan zijn mensen daar verwonderd over! ‘Dat heb ik niet gewild met mijn stem.’ Dat komt omdat het ons aan de verbeeldingskracht ontbreekt om ons voor te stellen hoe we als samenleving kunnen afglijden. Dat is de kern van de problematiek.
Met Nederland, de Verenigde Staten en Hongarije zijn er voor onze neus nochtans genoeg voorbeelden. We moeten gewoon onze ogen openen.