Historicus Philippe Destatte: ‘Ik zou me als Waalse politicus schamen om nog geld te vragen aan Vlaanderen’

Philippe Destatte, directeur-generaal van het prestigieuze Institut Destrée, pleit voor meer Waalse waardigheid. ‘De oude excuses voor de economische achterstand van Wallonië zijn niet meer geloofwaardig.’

Hij bracht een hele ochtend door in videocalls met ambtenaren van de Europese Commissie en hangt ’s middags met Londen aan de lijn: historicus Philippe Destatte, leider van het prestigieuze Institut Destrée, is een veelgevraagd Europees toekomstdenker. Toch maakt hij tussen twee afspraken door graag tijd voor een gesprek. Destatte is gespecialiseerd in regionale ontwikkeling, federalisme en Wallonië. In oktober vorig jaar gaf hij in Iraaks Koerdistan nog een lezing over de Belgische situatie in aanwezigheid van lokale toppolitici, die iets hoopten te leren voor hun eigen land. De titel luidde: ‘Van het federalisme naar het confederalisme, mensen die zich al in gescheiden universums bewegen leren samenleven.’ Destrée is een prominente vertegenwoordiger van het wat ondergesneeuwd geraakte Waalse regionalisme en een voorstander van een federaal of confederaal – voor Destatte gewoon een radicaal soort federalisme – België.

N-VA-voorzitter Bart De Wever gelooft niet langer in een legale manier, via een tweederdemeerderheid, om het land te hervormen in 2024 en pleit voor een zogenaamde ‘extralegale’ staatshervorming, waarbij federale departementen voorlopig al functioneel zouden worden gesplitst. Begrijpt u hem?

Philippe Destatte: Ergens wel. Hij ziet 2024 natuurlijk dichterbij komen. En 2024 wordt spannend in Vlaanderen. De Wever zal onder druk komen te staan als zijn partij in 2024 een meerderheid kan vormen met Vlaams Belang. Menig Vlaams-nationalist begint er dan van te dromen om vanuit Vlaanderen de instellingen te blokkeren. De Wever probeert zich nu te onderscheiden met een alternatief scenario. Maar zo makkelijk is dat niet. Naast de sterkte van Vlaams Belang, is er de botte weigering van Waalse politici om het gesprek over de staatshervorming aan te gaan. Met het Instituut Destrée hebben we vorige zomer een uitgewerkte toekomstvisie voor een sterk en vereenvoudigd federaal of confederaal België voorgesteld, onze bijdrage aan het institutionele debat. Het klopt niet dat Wallonië niets te winnen heeft bij een nieuwe staatshervorming. De staatshervorming is niet af, er zijn nog heel veel losse eindjes. We moeten dan ook blijven sleutelen aan de instellingen.

Sleutelen kan ook betekenen: herfederaliseren.

Destatte: Daar geloof ik niet in. Franstalige partijen als de MR pleiten ervoor om een heleboel bevoegdheden opnieuw naar het federale niveau over te hevelen – je hoort dat ook bij de Vlaamse liberalen en premier De Croo – maar dat gaat niet meer lukken. Als je bijvoorbeeld aan Waals minister van Gezondheid Christie Morreale (PS) zou voorstellen om de bevoegdheden op het vlak van gezondheidszorg terug aan Brussel te geven, zal ze zeggen: ‘Geen sprake van, wij hebben die bevoegdheden in Wallonië goed gebruikt.’ Waalse politici zijn zich er heel goed van bewust dat ze met de eigen bevoegdheden doen wat ze willen. Zo hebben de Vlamingen besloten om de kinderbijslag in naam van de begrotingsdiscipline niet te indexeren. De Walen doen dat wel en trekken daarvoor een paar honderd miljoen euro uit, terwijl Wallonië in grote financiële moeilijkheden zit. Maar dat is een politieke keuze en dat is wat federalisme inhoudt.

Het klopt niet dat Wallonië niets te winnen heeft bij een nieuwe staatshervorming.

Wat denkt u van de extralegale weg die De Wever voorstelt? Daarvoor heb je toch ook een federale meerderheid en dus ook Franstalige steun nodig?

Destatte: In de loop van onze geschiedenis is wel vaker en op veel flagranter wijze een loopje genomen met de grondwet. Aan mijn rechtenstudenten geef ik altijd het voorbeeld van het Akkoord of, volgens tegenstanders, de staatsgreep van Loppem. Het wordt lastig dat te overtreffen.

Dat is het grote voorbeeld van De Wever. We hebben volgens hem een nieuwe coup nodig, een nieuw Loppem-moment.

Destatte: Het is ongelooflijk wat in 1918 in dat West-Vlaamse kasteel is gebeurd. Koning Albert I heeft toen, mede uit vrees voor sociale oproer, met een aantal vooraanstaande politici de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht ingewilligd. De grote Emile Vandervelde, voorzitter van de Belgische werknemerspartij, schrijft in zijn memoires dat hij pas enkele weken later vernam wat daar was besloten, terwijl hij al dertig jaar voor dat algemeen stemrecht streed. Ongelooflijk. (lacht) De grondwet is pas aangepast in 1921.

Dan kun je denken dat een politiek akkoord over de functionele splitsing van federale departementen, zoals in het verleden eigenlijk ook is gebeurd met de economische reconversie, het onderwijs of de wapenlicenties, in 2024 zomaar mogelijk zou zijn. Zonder vooraf de grondwet aan te passen. Zeker als de situatie van het land uitzonderlijk risicovol zou blijken, en België vanwege een hoge score van Vlaams Belang in Vlaanderen en van de PTB in Wallonië dreigt vast te lopen. Het is niet ondenkbaar dat de PS in 2024 geen andere optie ziet dan in Namen een coalitie te vormen met Ecolo en de PTB. Dan krijg je in Vlaanderen en Wallonië zo’n verschillend politiek landschap dat het nog weinig zin heeft om veel samen te werken. Al begrijp ik natuurlijk ook de afwijzende reacties van andere politieke partijen, die vinden dat Bart De Wever zich beter zou bezighouden met de haven van Antwerpen.

Niet alleen Bart De Wever lijkt ten einde raad, ook andere Vlaamse politici hebben er genoeg van. Zo noemde CD&V-voorzitter Sammy Mahdi onlangs de Franstaligen, die in zijn ogen weigeren het land te hervormen, de doodgravers van België.

Destatte: Ik maak altijd een onderscheid tussen Franstaligen en Walen, al lijkt dat voor veel Vlamingen één pot nat. Typisch voor Franstaligen en het Franstalige front dat vaak ontstaat in de aanloop naar verkiezingen, is ofwel elk gesprek met de Vlamingen afwijzen, ofwel eisen als de uitbreiding van Brussel op tafel leggen. Wat nergens op slaat en ingaat tegen alle Belgische akkoorden die zijn getekend sinds 1954. Maar ook vandaag steekt die oude Franstalige droom nog vaak de kop op. Een paar weken geleden gaf ik een lezing in Verviers. ‘We moeten ons het lot van de Franstaligen in de Brusselse rand blijven aantrekken’, zeiden mensen in de zaal. ‘Kijk eens in welke staat Verviers zich bevindt en de mate van sociale achterstelling’, antwoordde ik. ‘Wat kan jullie die Franstaligen in de Rand schelen?’ Alsof een beetje Nederlands moeten praten aan het gemeenteloket een aanslag op hun grondrechten is. De institutionele eisen van de Walen zijn van een heel andere aard en moeten dat ook zijn. En om te beginnen moeten de Franstaligen natuurlijk hun eigen instellingen op orde stellen.

Als België vanwege een hoge score van Vlaams Belang in Vlaanderen en van de PTB in Wallonië dreigt vast te lopen, heeft het nog weinig zin om veel samen te werken.

Het omdopen van de Franse Gemeenschap tot Federatie Wallonië-Brussel, een naam die niet is opgenomen in de Grondwet, was ook een beetje extralegaal, niet?

Destatte: Zeker, en ik heb die benaming altijd een aanslag op de federale loyauteit gevonden. Er is geen enkele reden waarom de Walen een betere verstandhouding zouden hebben met de Franstalige Brusselaars dan met de Vlamingen. Wallonië moet juist streven naar verzoening en naar intense economische, wetenschappelijke en culturele samenwerking met Vlaanderen. In plaats van zich de hele tijd politiek agressief opstellen, bijvoorbeeld door zo’n federatie om te dopen, moet Wallonië de uitgestoken hand van Vlaanderen om België te hervormen accepteren.

De hervormingen waarvoor de Vlamingen pleiten, met meer sociaaleconomische armslag voor de gewesten, riskeren de Walen te verarmen. In 2019, aldus De Wever, was er nog ruimte voor een klassieke deal van bevoegdheden in ruil voor geld. Vandaag is het geld op.

Destatte: Ik wil pleiten voor wat meer Waalse waardigheid. Als ik een Waalse politicus was, zou ik beschaamd zijn om vandaag nog geld te vragen aan Vlaanderen. Zeker na de immense geldstromen die nu al jarenlang van Vlaanderen naar Wallonië gaan. Dat interpersoonlijke solidariteit blijft bestaan in de sociale zekerheid – iets wat volgens mij ook Bart De Wever wil behouden – is een goede zaak. Maar financiële transfers tussen federale entiteiten als Vlaanderen en Wallonië: dat kan echt niet meer. En als Franstaligen in 2024 met de Vlamingen gaan onderhandelen in de hoop op vers geld voor hun nagenoeg failliete Franse Gemeenschap, zeg ik: ‘Nee.’ Laten we die Franse Gemeenschap gewoon opblazen, extralegaal indien nodig, en haar bevoegdheden overdragen aan het Brusselse en het Waalse gewest.

Wat zou dat oplossen?

Destatte: Dan zullen de gewesten die bevoegdheden financieren. Het Waals gewest heeft genoeg geld om bevoegdheden als onderwijs en cultuur over te nemen. Er wordt in Wallonië onnodig veel geld uitgegeven, bijvoorbeeld via subsidies aan bedrijven. De bedrijven zeggen zelf dat Wallonië die steun kan afbouwen. Als je daarin slaagt, kun je de Waalse begroting opnieuw doen sluiten. Hetzelfde geldt voor de gesubsidieerde tewerkstelling. Vlaanderen is daarmee gestopt. Waarom blijft Wallonië daar 1,5 à 2 miljard per jaar voor uittrekken? Dat is toch eerder een luxe-uitgave. Als er weinig geld is, kun je daar beter mee stoppen. En dan heb je nog de Waalse indexering van de kinderbijslag. Kun je mensen die het écht moeilijk hebben niet wat gerichter helpen? Ik bel u op 10 kilometer van de Franse grens. Eenmaal de grens over, is er geen kindergeld meer voor het eerste kind. Het Waals gewest zou heel goed kunnen besluiten om eveneens het kindergeld voor het eerste kind te schrappen. Zodat er bijvoorbeeld meer middelen vrijkomen voor de crèches, het onderwijs of de zorg.

Het is absoluut noodzakelijk dat de Walen zelf betalen voor de beleidskeuzes die ze maken.

De verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië op het vlak van economische groei en werkgelegenheidsgraad nemen de laatste jaren niet af, maar juist opnieuw toe.

Destatte: Dat klopt, en de oude excuses die de Walen gebruiken om die verschillen te verklaren, zijn niet geloofwaardig meer. Een aantal decennia geleden waren er, door het industriële verval van Wallonië, objectieve redenen voor het verschil in economische prestaties. Maar die redenen zijn vandaag verdwenen.

Ik ben een voorstander van zo groot mogelijke transparantie in verband met de geldstromen binnen België. Vanaf 2024 zullen sommige financiële transfers van Vlaanderen naar Wallonië, als gevolg van de nieuwe financieringswet uit 2014, geleidelijk afnemen. Dat zal geen schokeffect veroorzaken voor de Waalse begroting – de bedragen zijn te behappen – maar de Walen zullen dit toch moeten compenseren, met name door veel meer mensen opnieuw aan het werk te zetten. Het is vandaag absoluut noodzakelijk dat de Walen zelf betalen voor de beleidskeuzes die ze maken.

Steeds meer Vlaamse politici en opiniemakers verzuchten dat België hopeloos vastgeroest zit omdat de PS, de sterkste Franstalige partij, elke echte hervorming, of het nu gaat over de pensioenen, de arbeidsmarkt of de instellingen, lijkt tegen te houden.

Destatte: Vlaanderen focust heel sterk op de PS, maar het is op dit moment niet zeker wie in 2024 de grootste partij in Wallonië wordt. De tijd dat CVP en PS de macht onder elkaar konden verdelen, is allang voorbij. En wat de MR wil met België, is onduidelijk. MR-ministers als Willy Borsus en Adrien Dolimont leveren in de Waalse regering ernstig werk. Daartegenover staat MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez die in het Frans op de VRT de terugkeer naar veralgemeende tweetaligheid bepleit. Hij lijkt wel de reïncarnatie van Omer Vanaudenhove. Die ging tijdens onderhandelingen over de staatshervorming ook regelrecht tegen de richting van de geschiedenis in. Maar het echte probleem van Wallonië is niet de benarde situatie waarin sommige politieke partijen zich bevinden, wel het feit dat Wallonië er maar niet in slaagt een nieuw elan te vinden. Ondanks de inspanningen van de Waalse regering en minister-president Elio Di Rupo (PS). Hij krijgt veel kritiek, en toch doet hij zijn best en probeert hij iets in beweging te zetten. Maar het is aartsmoeilijk.