Gemeenteraadsverkiezingen: een systeem dat robuust leek, staat op het punt in elkaar te klappen

De gemeenteraadsverkiezingen van zondag zouden wel eens de onstuimigste uit de naoorlogse politieke geschiedenis kunnen worden. Nooit was de toekomst van zo veel burgemeesters en meerderheden zo onzeker.

Voor het gerechtsgebouw in Leuven staat een standbeeld van Pieter Coutereel. Coutereel was in de late veertiende eeuw een stedelijke gezagsdrager die de opstand van ontevreden Leuvenaren leidde tegen het stadsbestuur. Dat resulteerde een paar jaar later in de zogenaamde ‘defenestratie’ van Leuven: boze burgers gooiden de patriciërs die in het stadsbestuur zaten vanuit het venster de straat op. Zo onstuimig zal het straks niet toegaan als er nieuwe stedelijke en gemeentelijke bestuurders aan te wijzen vallen. Dat neemt niet weg dat er signalen zijn dat er iets broeit.

Het burgemeesterschap geldt in dit land als een van de belangrijkste mandaten. Politici hebben het gevoel dat ze als burgemeester een vertrouwensrelatie met hun inwoners kunnen opbouwen en concreet het verschil kunnen maken.

Vandaar dat Zuhal Demir (N-VA), de nieuwe Vlaamse minister van Onderwijs en Werk, al te kennen heeft gegeven dat ze, als de kiezer dat straks wil, ontslag zal nemen om burgemeester te worden in Genk. Natuurlijk wist Demir al van voor haar eedaflegging op 30 september dat ze voor dit dilemma zou staan op zondag 13 oktober, dus niet eens twee volle weken later. Natuurlijk besprak ze dat met haar partijvoorzitter Bart De Wever en wist ook Vlaams minister-president Matthias Diependaele (N-VA) ervan. De N-VA-top heeft haar het fiat gegeven om zich te profileren als ‘de absoluut verknochte politica’ (voor Genk) én ‘de grote onbaatzuchtige politica (tegenover het volksvreemde ‘Brussel’ – dat staat altijd goed in Limburg). Hier die sjerp en waar blijft dat standbeeld.

Het illustreert hoe de politieke zeden in ras tempo aan het veranderen zijn, zonder echt politiek of maatschappelijk debat. Haast overnachts zitten we in een ander land, met andere krachtsverhoudingen en waardeschalen.

Disruptie

Niemand vroeg erom, maar het is wel zover: een systeem dat robuust leek, staat op het punt in elkaar te klappen. De economie kent dat fenomeen al langer: daar heet het ‘disruptie’. Meestal wijst het op een proces van ‘creatieve destructie’. De omvorming van het politieke landschap is natuurlijk al langer bezig, als het al geen volcontinu proces is. Maar de gemeentepolitiek leek er grotendeels aan te ontsnappen. Volgens een vrij voorspelbaar patroon werd de zittende burgemeester uitgedaagd door de belangrijkste politici van de andere gevestigde partijen. Het was een bekend ritueel. Vandaag lijkt dat plots vervangen door een ongecontroleerde rave.

Nergens wordt dat zo goed geïllustreerd als in Antwerpen, niet alleen de grootste stad van Vlaanderen maar van oudsher ook een politiek laboratorium. Toen Patrick Janssens daar in 2006 als burgemeester een klinkende overwinning behaalde, was zijn partij SP.A-Spirit – nadien weer zonder Spirit en nog later Vooruit – goed voor 36% van de stemmen. De PVDA+ bleef ver onder de kiesdrempel. Janssens behaalde toen 71.289 voorkeurstemmen, de sterkste kandidaat bij PVDA+ met 1246 stemmen was Mie Branders. Branders is de moeder van Jos D’Haese. Volgens de Grote Peiling van Het Nieuwsblad-De Standaard is zoon Jos als PVDA-lijsttrekker de N-VA van Bart De Wever genaderd tot op drie procentpunt (23,8% versus 20,7 % ).

Een kleine 16 procent van de stemmen is nog onbeslist en dus nog ‘te verdelen’ over de partijen – enig voorbehoud blijft dus op zijn plaats. Vooruit, met voor het eerst in twaalf jaar opnieuw Patrick Janssens op de lijst, blijft hangen op 6,9 %. Groen doet met 10,7 % beter dan Vooruit, maar dat is nog altijd slecht voor een partij die in 2018 nog 18,1 % behaalde en daarmee na de N-VA de grootste Antwerpse partij was – en met grote voorsprong de ‘marktleider’ op links. Vandaag is dat de PVDA van Jos D’Haese. In één generatie tijd zijn de kaarten volledig anders geschud.

Antwerpse dilettanten

Maar niet iedereen heeft dat gezien, laat staan begrepen. In De Standaard hielden deze week de Antwerpse lijsttrekkers Kathleen Van Brempt (Vooruit) en Bogdan Vanden Berghe (Groen) een gesprek over de lokale politiek. Het was alsof niet twee kopstukken aan het woord waren, maar twee dilettanten. Het grootste deel van het gesprek spuwden ze hun gal uit over de PVDA en deden ze meewarig over de N-VA. Zij met hun tweeën, sossen en groenen, zullen na de verkiezingen wel bepalen wat er in ’t Stad gebeurt. Dat zij met hun twee partijen sámen nog bijna 3 procent goed te maken hebben op de PVDA en meer dan 6 procent op de N-VA, is kennelijk bijzaak. Vandaar ook de hoogst terughoudende reactie van Vooruit en Groen op een open brief waarin de Antwerpse kiezers opgeroepen werden om te stemmen op Vooruit, Groen of de PVDA en die partijen vervolgens werden gevraagd om samen te werken om een progressieve Antwerpse meerderheid te krijgen.

Het initiatief kwam nochtans van Pascal Gielen, Antwerps hoogleraar en cultuursocioloog. Onder de zestig ondertekenaars waren schrijvers en dichters als Tom Lanoye, Ruth Lasters en Peter Holvoet-Hanssen, acteurs/actrices als Bruno Vanden Broecke, Els Dottermans en Josse De Pauw, academici als Jan Vranken, enzovoort. Noem ze Antwerpse BV’s. In 2006 haalde Patrick Janssens zijn mega-overwinning juist met de steun van deels dezelfde BV’s. Achttien jaar later heeft hij weinig boodschap aan hun oproep – Bogdan Vanden Berghe evenmin. Janssens: ‘Het is belangrijk dat Vooruit zoveel mogelijk stemmen krijgt. Dan kunnen wij zorgen voor een zo progressief mogelijk bestuur in elk scenario.’ Vanden Berghe: ‘Welke meerderheid er ook mogelijk zal zijn, Groen is de enige garantie dat de stem echt omgezet wordt in progressief beleid.’ Opiniemakers en BV’s zijn blijkbaar vooral goed om opinies te verkondigen die een eng partijpolitiek belang verdedigen.

Al weken lezen we dus in elke krant en horen we in elk debat dat die van de PVDA snoodaards zijn omdat ze zich op nieuwe Belgen richten, op moslims bovendien. Wat Vooruit en Groen over diezelfde nieuwe Belgen te zeggen hebben, waarom die nieuwe Belgen uitgerekend voor hen zouden moeten stemmen: de geïnteresseerde burger heeft er het raden naar, laat staan de betrokkenen zelf. Van Brempt is bijna 55, Vanden Berghe 53: ze voelen zich nog jong van hart maar ze zijn vroegoud van geest. Ze zijn politici uit een voltooid verleden tijd. Ze delen folders uit, hangen affiches op, doen huisbezoeken op plaatsen waar ze zich zes jaar lang niet hebben laten zien en weten amper om te gaan met nieuwe media – gelukkig kennen ze de naam TikTok al. Alsof een paar zogezegd hippe en wellicht zeer dure filmpjes hen enige street credibility geven. Maar laat hen los op de politique politicienne en ze blijven onklopbaar. Het is altijd gezellig in de eigen comfortzone.

Gents misprijzen

Krek hetzelfde gebeurt in Gent, zij het op een andere manier. Open VLD, Vooruit (nu samen in het kartel Voor Gent) en Groen hebben daar de laatste twaalf jaar samen deel uitgemaakt van het schepencollege. Toch hebben ze in deze campagne elkaar voortdurend zitten afkatten en zwartmaken. En passant spuwden ze ook even op de oppositie: de N-VA en de PVDA, daar valt werkelijk niets mee te doen, en over het Vlaams Belang zwijgen we al helemaal. Dat soort boodschap, alsof gemeenteraadsverkiezingen een manche zijn in het WK misprijzen. Azijn als lokmiddel voor de Gentse kiezer.

Een van de gevolgen daarvan is dat de CD&V niet alleen in de steden maar overal in de provincie een strijd wacht om het behoud van het laatste restantje echte macht. ‘Ik was er niet rouwig om geweest om de naam CD&V te lossen’, zegt de CD&V-lijsttrekker van Scherpenheuvel-Zichem in De Standaard. Symbolischer kan moeilijk: Zichem was het dorp van Ernest Claes, de zo populaire maar nu haast vergeten heimatschrijver van het brave katholieke Vlaanderen. Bij tegenslag wist elke Vlaamse christenmens toen wat te doen: te voet op bedevaart naar Scherpenheuvel. Vandaag is men uitgerekend daar haast beschaamd om zich ‘christen-democratisch & Vlaams’ te noemen.

Zelfs Pieter De Crem heeft in Aalter een kartelpartij nodig, CD&V-DU (rond een ex-N-VA-schepen). Bij de presentatie van die lijst klaagde De Crem in Het Nieuwsblad steen en been over ‘de klachtencultuur’. Hij droomt dus nog van een Vlaanderen met dorpen vol brave burgers. Tja. In Aalter werd vader Jan De Crem in 1959 burgemeester en 65 jaar later mikt zoon Pieter op nog een termijn. Over zes jaar zit de dynastie-De Crem zeventig jaar in het zadel. Vlaanderen is intussen veranderd, in steeds sneller tempo. Aalter volgt wel, zij het soms met frisse tegenzin. Toch vragen sommige CD&V’ers zich verwonderd af wat er in godsnaam scheelt aan hun partij en waarom steeds minder mensen erop stemmen. Tja.

En zeggen dat de CD&V er nog goed voor staat in vergelijking met de Open VLD. Daar is de schaamte voor de eigen naam en de eigen partij nog veel groter. In Leuven krijgt Liberaal voor Leuven (zeg vooral niet Open VLD) amper 20 van de 41 plaatsen voor de gemeenteraad ingevuld. Dus op een stad met meer dan 100.000 inwoners zijn er geen veertig inwoners meer te vinden die zich als liberaal durven te presenteren op een stembrief.

Terugtocht

Partijen die te lang hebben geteerd op de vanzelfsprekendheid van de macht, weten nu niet meer van welk hout pijlen te maken. Men kan zich afvragen hoe Bart Somers (Open VLD) naar het debacle kijkt dat hij heeft aangericht. Als Vlaams minister van Binnenlands Bestuur en Bestuurszaken heeft hij de opkomstplicht afgeschaft, regio’s goedgekeurd om de provincies te vervangen terwijl die provincies toch blijven bestaan en een hoogst egoïstische – en dus gelukkig mislukte – fusie proberen door te duwen met Boortmeerbeek. Het tijdschrift SamPol schreef over Somers dat hij ‘in een ver verleden de beste burgemeester ter wereld was’ – die wat overdreven titel mocht hij inderdaad voeren en niet eens onterecht- maar dat diezelfde Somers inmiddels ‘hengelt naar de titel van de slechtste minister van Binnenlands Bestuur’ – dat is een understatement.

Somers liet de kiezer niet oordelen over zijn knoeiboel maar nam ontslag als minister en trok zich terug in Mechelen. Zijn opvolgster Gwendolyn Rutten (Open VLD) nam ook al ontslag als minister en trok zich terug in Aarschot. Open VLD is een partij op de terugtocht. Wie de film Napoleon zag, weet tot welk bloedvergieten in eigen rangen zo’n slecht georganiseerde terugtocht kan leiden. Voor de liberalen Vincent Van Quickenborne en Bart Tommelein dreigt 13 oktober hun politieke graf te worden.

In elk geval zijn er nooit zo veel steden en gemeenten geweest waar de uitslag zo onvoorspelbaar is als bij deze verkiezingen. Nooit was er meer ademruimte voor de extremen en de radicalen. Alsof de democratie op zoek is naar een nieuwe legitimiteit. Dat zagen en zien we in Scandinavië, in Oost-Europa, in het Verenigd Koninkrijk, in Spanje, Italië, Nederland, Duitsland, Argentinië, de Filippijnen..

En als straks het cordon sanitaire zou sneuvelen, zal er jammerlijk gehuil opstijgen. Elke verkiezing is de kans groter dat het ergens gebeurt. Het is een signaal dat onze democratie barsten vertoont. Inhoudelijk en qua organisatie. Niet alleen de politici wacht een figuurlijke defenestratie, het zou ook wel eens kunnen gebeuren met de man en de vrouw die zichzelf beschouwen als ‘goed geïnformeerde burgers’. Dat ze zondag gaan stemmen en maandag wakker worden in een land dat ze niet meer herkennen. Het kan gebeuren, met u en met mij.