‘Geen veilig woonbeleid zonder fors klimaatbeleid’

‘Het is de logica zelve dat de uitdagingen rond wonen en klimaat samen worden aangepakt, maar in Vlaanderen lijken de meeste partijen er niet echt van wakker te liggen’, schrijft Dirk Holemans (Oikos). Deze bijdrage maakt deel uit van onze zomerreeks De Doordenkers van Knack.be: Betaalbaar Wonen.

“En dit gebeurde in een van de rijkste landen ter wereld” – dat schreef de bekende romanschrijver Amitav Ghosh eind juni op X bij onthutsende beelden uit Zwitserland. Ze tonen wat er gebeurt als er op één dag 200 mm liter regen uit de lucht valt – dat is zowat een kwart van wat er in België op een heel jaar uit de hemel valt.

Ghosh maakte zo de krachtige analyse concreet uit zijn boek Te Groot om ons voor te stellen: de ecologische crisis is in de eerste plaats een crisis van de verbeelding. We zijn niet in staat om ons een veel betere samenleving binnen de grenzen van de planeet voor te stellen, maar missen ook de verbeeldingskracht om de impact van de klimaatontwrichting echt in te schatten.

Maar één dag regen is nu voldoende om een keurig Zwitsers dorp met fijne huizen om te vormen tot een plek met ruïnes, om modderstromen te veroorzaken die vitale infrastructuur zoals snelwegen verwoesten. En het gebeurt ondertussen zowat elke week wel ergens in Europa, en ook op andere continenten. Recent nog kreunde de ene helft van Brazilië onder een extreme hittegolf, terwijl mensen en natuur aan de andere kant kampten met ongekende overstromingen.

En de recente doortocht van de orkaan Beryl zorgde op eilanden op de Caraïben voor apocalyptische taferelen.  De eerste minister van de eilandengroep De Grenadines vertelde op een persconferentie hoe het eiland Carriacou op een half uur met de grond gelijk werd gemaakt. Het bilan overtreft inderdaad ons verbeeldingsvermogen: 98% van de gebouwen vernietigd of beschadigd, elektriciteits- en communicatiesystemen vernield. Ook landbouwgewassen en natuurlijke vegetatie moest eraan geloven.

De conclusie is duidelijk, en die geldt voor elke plek in de wereld, en zeker ook voor de Lage Landen. Wie werk wil maken van een toekomstgericht woonbeleid, kan niet anders dan dat te koppelen aan een doortastend klimaatbeleid. Wetenschappelijk onderzoek toont dat klimaatontwrichting de intensiteit en frequentie van stormen vergroot. Naarmate de atmosfeer opwarmt, krijg je warmere oceanen en meer vocht in de lucht. Dat leidt sowieso al tot veel krachtigere stormen. En als die warme, vochtige lucht botst met koudere luchtmassa’s, krijg je de ideale omstandigheden voor heel heftig onweer. De energie en vocht in de atmosfeer dragen ook bij tot de vorming van hagelstenen van ongeziene afmetingen, waarvan wetenschappers stellen dat ze een belangrijke bedreiging vormen voor gebouwen, gewassen op het veld en zelfs mensenlevens.

Het zou dus de logica zelve zijn mochten de uitdagingen op vlak van wonen en klimaat tesamen en integraal aangepakt worden. En alles op alles gezet worden voor een doortastend en urgent klimaatbeleid. Maar in Vlaanderen lijken de meeste partijen er niet echt van wakker te liggen.

De vorige Vlaamse regering weigerde de Europese klimaatambities te onderschrijven. En een ontluisterende Pano-reportage toonde hoe burgemeesters tegen alle negatieve adviezen in nog steeds vergunningen verlenen om te bouwen in overstromingsgevoelig gebied. En waarschijnlijk is de ooit formeel op Vlaams niveau afgekondigde betonstop ondertussen ook weggespoeld met andere verkiezingsbeloften. Ook van de grote renovatiegolf, als onderdeel van de Green Deal, is er trouwens weinig sprake, terwijl ons land een ontstellend groot aantal niet of slecht geïsoleerde huizen telt.

Een klimaatrobust woonbeleid dient ervoor te zorgen dat onze gebouwen nauwelijks nog broeikasgassen uitstoten. Energiezuinige woningen zijn echter niet alleen noodzakelijk in koude periodes omdat je dan kan verwarmen op klimaatneutrale wijze. Ze bieden ook bescherming in periodes van extreme hitte. En zowel bij koude of hitte zijn energiezuinige woningen vooral een kwestie van rechtvaardigheid, een voorbeeld van eco-sociaal beleid. Het zorgt er voor dat lage-inkomensgezinnen veel minder moeten betalen voor hun energiefacturen in koude winters. Want het zijn vooral gezinnen met een laag inkomen die te veel betalen aan verwarming in de winter. En vooral dezelfde kwetsbare groepen lijden tijdens hete zomers onder een te hoge temperatuur in hun woonst. Waarbij ze doorgaans ook wonen in wijken met weinig of geen groen. Terwijl we ondertussen weten hoe belangrijk de aanwezigheid van groen, inclusief water, in woongebieden is om verhitting van de leefomgeving tegen te gaan.

Bovenstaande analyse leidt tot heldere aanbevelingen voor de komende Vlaamse regering. Voer eindelijk, snel en kordaat, een bouwstop door in alle watergevoelige gebieden. Onteigen waar nodig huizen gebouwd in winterbeddingen. Zorg daarnaast voor voldoende waterberging. Dat betekent vooral een offensief natuurbeleid, waar je meersen en moerassen herstelt en rivieren terug laat meanderen in hun oude winterbedding.

De recent op Europees niveau goedgekeurde Natuurherstelwet biedt hier tal van kansen. Er zijn al verspreid in Vlaanderen kleinere projecten bezig, maar te weinig en traag in het licht van de versnellende klimaatontwrichting. En ontwikkel een masterplan om alle huizen en appartementsblokken klimaatneutraal te maken. Dat is zonder meer een huzarenstuk, maar er is geen ontkomen aan. De ecologische crisis kent geen pauzeknop, dendert gewoon verder. We spreken van een groot maatschappelijk project, waarbij het cruciaal is om van bij de start iedereen mee te hebben. Dat betekent stoppen met de individuele benadering, waarin vooral middenklassers gebruik maken van de steunmaatregelen om te renoveren en isoleren. Een veel efficiëntere en meer rechtvaardige aanpak is de collectieve benadering, waarbij je wijk per wijk tewerk gaat. Zo zorg je ervoor dat iedereen mee is, niemand bang of rancuneus wordt omdat die zich in de steek gelaten voelt. Het goede nieuws is dat het denkwerk hierover al volop bezig is, de expertise aanwezig is.

De Vlaamse bouwmeester publiceerde vorige maand nog de open brief getiteld ‘Klimaatwijken: op zoek naar een werkbare schaal voor de transitie’. Hij benadrukt terecht het belang om de opgave van de klimaat- en energietransitie collectief aan te pakken. De wijk lijkt hiervoor de juiste schaal, waarbij er per wijk samenwerkingsverbanden worden gesmeed. En dat vergt eveneens – de analyse van Gosh indachtig – het oprekken van ons verbeeldingsvermogen, het overstijgen van individualisme en het herontdekken van verbondenheid.

Dirk Holemans is coördinator van Oikos, de denktank voor sociaal-ecologische verandering. Hij doet onderzoek naar de transitie naar een economie van het genoeg, en is co-auteur van ‘Omgroei’ en ‘Voor wie willen we zorgen?’ (EPO).