Fons Van Dyck over Nederland, Bart De Wever en Vooruit: ‘Ik sluit een succesvolle terugkeer van Conner Rousseau niet uit’

‘Het kleinste openingetje van de N-VA richting extreemrechtse regeringsdeelname kan fataal zijn’,  zegt communicatie-expert Fons Van Dyck.

Fons Van Dyck heeft een weddenschap gewonnen. Hij voorspelde begin deze week dat Geert Wilders een grote overwinning zou behalen in de Nederlandse parlementsverkiezingen. Het werd een monsterzege. Met 37 zetels steekt Wilders’ PVV met kop en schouders boven de rest uit. De overwinning van extreemrechts verbaasde heel Nederland, maar voor Van Dyck kwam ze niet uit de lucht vallen. ‘De tactische fouten bij de andere partijen bleven zich opstapelen’, zegt Van Dyck, expert politieke communicatie en hoofd van Think BBDO. ‘Dit zag je gewoon aankomen, de onderstromen waren er al langer.’

In zijn nieuwe boek De toekomst is terug (Pelckmans Uitgevers), waarvoor hij duizend Vlamingen meerdere vragen voorlegde, beschrijft hij de grote lijnen die een verkiezingsoverwinning als die van de PVV mogelijk maken. ‘Sinds een aantal jaar zitten we op een kantelmoment in de geschiedenis’, zegt hij. ‘Ik noem het een permacrisis: corona, Oekraïne, energie, koopkracht, klimaat, migratie … Uit mijn onderzoek blijkt dat de helft van de Vlamingen denkt dat de crisis nog minstens twee jaar zal duren. Volgens sommigen zal ze zelfs nooit ophouden. Er leeft dus heel veel angst, onzekerheid en woede onder de bevolking. We komen uit een periode van hoogzomer en we gaan nu door de herfst naar een mentale winter waarin de angst en de onzekerheid groot zijn en het vertrouwen in de toekomst en in de medemens klein is.’

Geert Wilders zal het niet met u eens zijn. Hij bracht een ‘boodschap van hoop’, zegt Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken.

Fons Van Dyck: Dat is een perfide framing. Extreemrechts is al langer handig in het kopiëren van positieve frames. Het is bijzonder hypocriet dat een radicaal-rechtse politicus als Wilders, die al 20 jaar haat verspreidt en verdeeldheid aanwakkert, plots spreekt over ‘verbinden’.

(Lees verder onder de preview)

Waarnemers vonden dat Wilders wel een milder gelaat toonde in deze campagne.

Van Dyck: In woorden, ja. Dat is niets nieuws. Marine Le Pen heeft dat al vijf jaar begrepen in Frankrijk, en Giorgia Meloni in Italië én Tom Van Grieken hier. Ze komen niet alleen op als behoeder van veiligheid, maar ook van de sociale zekerheid. Het maakt hen populairder bij de centrumkiezer, waardoor democraten het moeilijker krijgen om nog het verschil te maken. Hoe dan ook blijkt uit mijn peiling dat 56 procent van de Vlamingen heil ziet in een autoritaire leider die verkiezingen en parlement buitenspel zet. Dat ligt in lijn met andere onderzoeken.

In dit tijdperk zullen extremisten het per definitie goed doen, net als in de jaren 1920 en de jaren 1970-1980. Het worden moeilijke jaren, maar het kan ons lukken. Ik praat in mijn boek over vier krachten: vernieuwen, verbinden, veroveren en verdedigen. Driekwart van de Vlamingen vindt dat de meeste mensen deugen. Het verbindende blijft belangrijk – denk aan het blijvende belang van het verenigingsleven. Maar we mogen ook niet naïef zijn: we moeten een aantal waarden verdedigen. Kijk naar de speech van Frans Timmermans, de linkse kandidaat-minister-president, woensdagavond. Hij zei dat iedereen erbij hoort en dat hij nooit zou toegeven op de verlichtingswaarden. Zijn speech op verkiezingsavond was beter dan al zijn campagneoptredens. Democraten moeten ook harten veroveren, anders laten ze het spel aan de extremen. Je mag dus geen strategische fouten maken. En dat is in Nederland wel degelijk gebeurd.

Over welke fouten heeft u het?

Van Dyck: De grootste fout begon bij de val van de regering-Rutte, die struikelde over migratie – hét thema van Wilders. De VVD beleeft nu wat de N-VA meemaakte na ‘Marrakech’ in 2018. Toen stapte de partij van Bart De Wever uit de regering-Michel, na een meningsverschil over migratie. En het Vlaams Belang plukte daar bij de volgende verkiezingen de vruchten van. Uit elk politologisch onderzoek van de afgelopen 30 jaar blijkt dat de partij wiens thema dominant is tijdens de campagne de verkiezingen wint. Toen ik in 1995 samenwerkte met de SP (nu Vooruit) was de sociale zekerheid de prioriteit. Onder meer door Guy Verhofstadt, die wilde privatiseren. Met de slogan ‘Uw sociale zekerheid’ bij het gezicht van Louis Tobback kon de SP de verkiezingen winnen. Vergeet niet: op dat moment werden de Vlaamse socialisten achtervolgd door het Agustaschandaal, waarbij defensiebedrijven smeergeld betaald hadden aan socialistische politici.

De VVD heeft laat in de campagne de deur opengezet naar een coalitie met de PVV van Wilders, dat was hun tweede tactische fout. De strategische kiezer trok daarop naar de PVV. Maar ook ex-CDA’er Pieter Omtzigt, de grote hoop van Nederland, heeft fouten gemaakt.

Op welke manier?

Van Dyck: Zijn partij Nieuw Sociaal Contract stond radicaal in het centrum. Met zijn thema ‘bestaanszekerheid’ had hij wel het juiste frame te pakken. Maar hij weigerde expliciet te zeggen dat hij minister-president zou worden. Aan het einde van de campagne zei hij dat hij het dan toch zou willen, maar alleen met een zakenkabinet. Terwijl zijn verhaal net uitging van het geloof in de democratie. Op fundamentele assen mag je geen millimeter afwijken.

(Lees verder onder de preview)

U zegt dat het thema migratie Wilders naar een overwinning hielp. Maar democratische partijen kunnen toch niet zwijgen over het thema?

Van Dyck: Nee, democraten moeten er openlijk over praten, niet in de coulissen. Ze moeten met de verontruste kiezer in dialoog gaan. En hen zeker niet uitschelden – denk aan de deplorables van Hillary Clinton. Democraten moeten erkennen dat er in elk van ons een Jekyll en Hyde zit: streng zijn voor wie onze wetten en regels niet volgt, maar tegelijk erkennen dat er plaats moet zijn voor diversiteit. Je kunt de klok nu eenmaal niet terugdraaien.

In uw boek schrijft u dat ons systeem zich moet aanpassen. Want anders ‘zal het imploderen’. Dat doet denken aan de waarschuwing van Bart De Wever, die zei dat we een ‘Weimarmoment’ beleven.

Van Dyck: (knikt) Hij maakt dezelfde analyse als ik. Een van de opmerkelijkste vaststellingen in mijn onderzoek is dat bijna de helft van de Vlamingen denkt dat we afglijden naar de jaren 1930. Voor alle duidelijkheid: ik had ‘fascisme in Duitsland en Italië’ tussen haakjes gezet bij de vraag. In de jaren 1920 was er de strijd tussen de Weimardemocraten en de nationalisten, die later vervelden tot de nazi’s. Die clash liep mis en leidde uiteindelijk tot de Tweede Wereldoorlog.

Er is ook een andere parallel mogelijk. In de jaren 1970-1980 leefden er grote crisisgevoelens onder de bevolking. Er was veel wrijving, maar het eindigde niet in een fascistische dictatuur. Er was een enorme mobilisatie onder burgers, denk bijvoorbeeld aan het klein half miljoen Belgen dat op straat kwam tijdens de antirakettenbetoging van oktober 1983. Maar er was ook sterk leiderschap, kijk naar de ontwapeningsakkoorden tussen Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov. Je hebt dus sterke leiders nodig. In ieder geval denk ik dat De Wever nog altijd aan de goede kant van de geschiedenis staat. Zijn grootste tegenstrever blijft extreemrechts.

Met de Nederlandse verkiezingen in het achterhoofd: wat zou u De Wever adviseren? Bijvoorbeeld over samenwerking met het Vlaams Belang? De exacte formulering wijzigt telkens wat, maar meestal komt het neer op: het VB moet eerst zelf zijn huiswerk maken en de partij schoonmaken.

Van Dyck: Ik zou De Wever zeggen: blijf op die lijn, ga niet flipfloppen. Het kleinste openingetje dat je maakt richting extreemrechtse regeringsdeelname, kan fataal zijn. Maar stop ook met het vitten op de Vivaldi-regering. Vlaams of federaal: alle regeringspartijen in het midden zitten in hetzelfde schuitje. Volgens mij is dat besef bij De Wever gegroeid. Kijk naar hoe het stikstofakkoord tot stand kwam. De Vlaamse partijen beseften dat als ze elkaar blijven uitschelden voor rotte vis, ze samen ten onder zullen gaan.

Hoe kijkt u naar de exit van Conner Rousseau? Een tijdje geleden zei u dat hij verwoordde ‘wat meer de helft van de Vlamingen denkt’.

Van Dyck: Ja, toen hij zei dat hij zich niet in België voelt wanneer hij door Molenbeek rijdt. Toen vertolkte hij al wat veel Vlamingen niet hardop durven te zeggen. Zijn uitspraken in Sint-Niklaas zijn er – wat de matrak betreft – helemaal over. Maar ja, in essentie denkt meer dan de helft van de Vlamingen wat hij zegt.

(Lees verder onder de preview)

Volgens een onderzoekje van Het Laatste Nieuws vindt 80 procent van de Vlamingen zijn uitspraken racistisch en seksistisch.

Van Dyck: Ja, maar kijk eens goed naar die resultaten. Daaruit blijkt dat niet zijn racistische, maar wel zijn seksistische uitspraken hem het nekschot gaven. Een en ander blijkt ook uit de chronologie van zijn vertrek. Toen de racistische uitspraken in Het Nieuwsblad verschenen, bleef zijn partij hem steunen. Pas toen de seksistische quote lekte, was zijn einde nabij. Ik vel géén waardeoordeel, maar blijkbaar vindt de Vlaming zo’n omgang met vrouwen verwerpelijker dan wat hij over de Roma zei. De Vlaming gunt hem ook een tweede kans.

Hoe verklaart u dat?

Van Dyck: Opnieuw: de Vlaming denkt dat de meeste mensen deugen. ‘Ja, hij beging een stommiteit en zijn ontslag was terecht, maar eigenlijk is hij een goed mens’: zoiets zal in veel huiskamers gezegd zijn. Hij moet nu even in de luwte blijven, boete doen en na enkele maanden terugkeren. De marketeer in mij zegt: hij was een sterk merk. Sterker dan het merk van zijn partij Vooruit. En als sterke merken misstappen begaan, leidt dat tot grote schokken onder hun aanhang. Maar als ze op een rationele manier met een crisis omgaan, kan het opnieuw goed komen.

Ik moet denken aan Coca-Colacrisis, die enkele maanden na de dioxinecrisis in 1999 uitbrak. Tientallen kinderen waren ziek geworden na het drinken van Coca-Cola. Het werd zelfs door de overheid verboden. Achteraf bleek het om massahysterie te gaan, maar toch werd een van de sterkste merken ter wereld uit de rekken gehaald. Het bedrijf heeft daar lessen uit getrokken. Wat bleek? Drie jaar later was Coca-Cola een sterker merk dan vóór de crisis. Een succesvolle terugkeer van Conner Rousseau is dus zeker niet uitgesloten.

Fons Van Dyck, De toekomst is terug. Een oproep om ons leven in handen te nemen, is vanaf deze week te koop (383 pagina’s).