Econoom Ive Marx: ‘Het beperken van de werkloosheidsuitkeringen in de tijd mag best tot een schokgolf leiden’

Hoogleraar sociaal-economisch beleid Ive Marx (UA) ziet wel lukrake maatregelen, zoals het niet langer indexeren van de hoogste pensioenen in ons land, maar blijft op zijn honger zitten wat grote hervormingen betreft. ‘Arizona begint met de dag meer op Vivaldi te lijken. Same as it ever was.’

Nee, Ive Marx staakte maandag niet mee tegen het regeringsbeleid. De armoede-expert, directeur van het Centrum Sociaal Beleid aan de UA en columnist vindt nogal wat maatregelen van de regering-De Wever al bij al verdedigbaar, hoewel hij er – dat is voor zo meteen – ook wel het een en ander op aan te merken heeft. Maar wie Marx volgt op X, weet dat hij de laatste maanden als regelmatige treinreiziger vooral op de kast werd gejaagd door de spoorbonden van de NMBS. Ook als we hem in zijn kantoor in Antwerpen spreken, blijkt hoe diep het zit.

Ive Marx: Ik denk altijd: er moet iets zijn dat ik niet snap. Ik luister met mijn volle aandacht naar de vakbondsvertegenwoordigers van de kleine spoorbonden als ze hun argumenten uiteenzetten, maar het ontgaat mij elke keer. Waarom is rijden met de trein zodanig belastend dat treinbestuurders als een van de enige beroepsgroepen op 55 jaar op pensioen kunnen gaan? Waarom kunnen hun collega’s in Nederland en Duitsland wel langer doorwerken, maar is dat voor hen compleet onmogelijk? Ik zie het niet.

U bent wel héél erg fel. ‘Afpersing’, ‘adembenemende arrogantie’, ‘maffiose spoorbonden’ en ‘niet alle vijf op een rij’ zijn omschrijvingen die u op X al gebruikte.

Marx: Als ik weer eens op een koud perron op een trein sta te wachten die uiteindelijk niet komt, wind ik me weleens op, ja. (lacht) Het stakingsrecht is een fundamenteel recht in een democratie, maar het kan ook misbruikt worden. Treinbestuurders hebben door de aard van hun beroep een machtspositie die andere werknemers niet hebben: ze kunnen het hele treinverkeer blokkeren. Van die positie maken ze misbruik om privileges te verdedigen die niemand anders heeft. Ze dwingen een voorkeursbehandeling af die ze ook alleen maar door die machtspositie konden verkrijgen, ten koste van andere mensen.

Ook binnen de NMBS werken er collega’s aan veel minder gunstige voorwaarden. Ik heb niets tegen stakingen, maar wekenlang het land ontwrichten gaat veel te ver. Het verbaast mij ook ten zeerste dat de NMBS-top hier nauwelijks op reageert: de empathie gaat duidelijk niet uit naar de reiziger. De regering-De Wever blijft even stil. Ik zou verwachten dat zo’n nieuwe regering wel eens haar gezag wil laten gelden.

Wat wilt u dan dat ze doet, de staking breken en mensen opvorderen? De minimale dienstregeling bestaat al.

Marx: Ik ben geen arbeidsjurist, dus ik ga me daar niet concreet over uitspreken. De minimale dienstregeling bestaat inderdaad, maar ze werkt vaak niet. Ik zou het al goed vinden als de regering duidelijk maakt dat ze dit volstrekt onacceptabel vindt. Als het werk van treinbestuurders echt zo zwaar is, moet dat op een andere manier worden georganiseerd. Dat is een legitieme bekommernis. Maar simpelweg eisen dat één beroepsgroep op 55 met pensioen moet kunnen gaan, is vandaag gewoon onaanvaardbaar.

Laten we het over de plannen van de regering-De Wever hebben. Er zijn grofweg twee manieren om daar naar te kijken: het is een regering die eindelijk doet of begint te doen wat sommige experten al veel langer vragen, of het is een afbraakregering die vooral naar beneden stampt.

Marx: Ik zal u misschien moeten teleurstellen: in beide frames zit een grond van waarheid. Een heel aantal uitlatingen van verschillende ministers heeft inderdaad een revanchistisch toontje. Ze moeten het eindelijk allemaal maar eens voelen, lijkt wel het streven: de uitkeringstrekkers, de langdurig zieken, de asielzoekers, ook de erkende vluchtelingen en vorige week de kunstenaars met hun kunstenaarsstatuut. Het idee is dat er een profitariaat bestaat dat dringend moet worden aangepakt. De zwakste groepen in de samenleving worden duidelijk geviseerd.

Er valt er ook een ander verhaal te vertellen, maar daarvoor moeten we een stapje terugzetten. Onder de Vivaldi-regering van Alexander De Croo is de armoede gedaald op een manier die we nog nooit in België hebben gezien en die zelfs in Europa ongeëvenaard is. We zijn zelfs Nederland voorbijgestoken: wie had dat durven denken? Ik vind dat de betekenis daarvan nog altijd wordt onderschat.

Decennialang hebben politici grote verklaringen afgestoken over armoedebestrijding, maar Vivaldi heeft eindelijk ook echt werk gemaakt van een inhaalbeweging. Ondertussen draait onze economie goed, we doen het vandaag veel beter dan een land als Duitsland.

Op zo’n moment is het perfect verdedigbaar dat een regering andere prioriteiten heeft: onze begroting staat er niet goed voor, en de Belgische tewerkstellingsgraad is nog altijd laag in vergelijking met andere Europese landen. België heeft de laagste effectieve pensioenleeftijd, en er komen alleen maar meer langdurig zieken bij.

Ik vind het niet verrassend dat de regering-De Wever daar iets aan wil doen, en we kunnen ons zelfs afvragen of het wel snel genoeg gaat. Het zal nog heel lang duren vooraleer de pensioenmaatregelen een daadwerkelijk effect hebben.

België is het ziekste land van Europa: vijf feiten over langdurig zieken in ons land

Vorige week raakte bekend dat de regering pensioenen van meer dan vijfduizend euro niet meer wil indexeren. Dat gaat meteen in, en raakt aan verworven rechten van mensen. Vindt u dat verdedigbaar?

Marx: Het is misschien wel verdedigbaar, maar ik vind het onbegrijpelijk dat zo’n maatregel niet meer is dan een ad-hocbesparing die snel geld moet opbrengen. Onze welvaartstaat en ons pensioenstelsel vormen een sociaal contract, waardoor mensen ook legitieme verwachtingen hebben. Mensen moeten de overheid kunnen vertrouwen, en dit soort van lukrake maatregelen helpen daar niet bij. Voer een grondige pensioenhervorming door op basis van heldere principes, kom niet elke week met een aanpassinkje hier en daar. Ik blijf voorlopig op mijn honger zitten, grote hervormingen werden nog niet aangekondigd. Arizona begint met de dag meer op Vivaldi te lijken. Same as it ever was.

Zijn de kabinetten van de ministers het regeerakkoord momenteel dan niet aan het uitwerken?

Marx: Dat is waarschijnlijk zo, ja. Maar juist daarom verbaast het mij dat ze al wel met zo’n kleine aankondiging over de indexering van de hoogste pensioenen naar buiten treden. Over de meerwaardebelasting lijkt de regering voorlopig dan weer om de zoveel dagen weer eens van gedachte te veranderen.

Een grote hervorming die al werd aangekondigd en waar u ook een voorstander van bent, is het beperken van de werkloosheidsuitkeringen tot twee jaar. Dat zal nochtans honderdduizend mensen raken.

Marx: Alles welbeschouwd ben ik daar een voorstander van. Maar voor alle duidelijkheid: volgens mij gaat dat geen grote impact hebben op onze tewerkstelling.

N-VA’er Axel Ronse had het in het parlement over honderdduizend nieuwe werkkrachten.

Marx: Snel zal blijken dat dat natuurlijk niet klopt. We hoeven ook echt niet de sociale bescherming van mensen af te bouwen om ze aan het werk te krijgen. Onze arbeidsmarkt kan perfect veel beter functioneren zonder dat we mensen met een uitkering op zwart zaad moeten zetten.

Dat is nochtans een hardnekkige overtuiging: sommige uitkeringstrekkers moeten misschien wel onder de armoedegrens worden geduwd om ze aan het werk te krijgen.

Marx: Dat is pertinent onwaar. Ik heb dat vorig jaar ontkracht met onderzoekster Sarah Marchal in het boek Zero Poverty Society. Je hebt wel een arbeidsmarkt nodig die zulke mensen een aantrekkelijk aanbod kan doen, en ervoor kan zorgen dat mensen die aan een laag loon beginnen werken niet meteen al hun sociale voordelen kwijtraken.

Werkloosheid beperken in de tijd? ‘Financiële prikkels werken het best als mensen nog maar kort werkloos zijn’

Maar waarom bent u dan wél een voorstander van het inperken van de werkloosheidsuitkeringen in de tijd?

Marx: Ik denk dat deze maatregel een belangrijke symboolwaarde heeft, en daarom ben ik er niet tegen. De onbeperkte duurtijd van de werkloosheidsuitkeringen bestaat in geen enkel ander land, en daardoor lijkt het in dit land best normaal om een heel leven een uitkering te genieten. België heeft vandaag de krapste arbeidsmarkt van Europa, we zitten helemaal niet in een crisis met massale werkloosheid: dit is een goed moment om die onbeperkte duurtijd af te schaffen. Het zal voor een schokgolf zorgen, maar dat is niet slecht. Zo geef je duidelijk de boodschap dat iedereen die kan werken moet werken.

Zelfs mensen die een uitkering krijgen terwijl ze een opleiding volgen, worden niet gespaard.

Marx: Dat begrijp ik ook. Een werkloosheidsuitkering dient niet om studies te financieren. Pas op, dit is geen pijnloze maatregel. Die afschaffing gaat mensen die het al moeilijk hadden pijn doen. Werkgevers staan niet te springen om ze aan te nemen, en ze zijn vaak hun vaardigheden verloren na zo’n lange tijd zonder werk te hebben gezeten. De regering had kunnen kiezen om dit enkel te laten gelden voor mensen die nieuw instromen in de werkloosheid, maar ik vind de keuze die ze hebben gemaakt ook niet sociaal onrechtvaardig. Vijfenvijftigplussers zullen al worden ontzien.

Ik schrok wel van het bedrag dat hiermee wordt bespaard in de sociale zekerheid: het gaat over bijna twee miljard euro.

Marx: De budgetten voor werkloosheidsuitkeringen zijn de afgelopen vijftien jaar nochtans al heel drastisch gedaald. Dat is misschien ook zo’n evolutie die maar weinig aandacht krijgt: in die periode is het aantal werklozen gehalveerd. Ooit waren ze met bijna een half miljoen, nu nog maar met ongeveer 280.000. Dit zijn ook niet de budgetten waarmee we de begroting weer op orde gaan krijgen. Daarvoor blijft de crux dat mensen in België langer moeten doorwerken. Vaak hebben werknemers op het einde van hun loopbaan relatief hoge lonen waardoor ze hoge sociale bijdragen betalen. Ze zijn het productiefst en ze dragen het meeste bij. Door de zwakste groepen op te jagen, gaan we de rekeningen niet op orde zetten. Dat is weer dat revanchistische discours.

Om meer aan defensie te kunnen uitgeven, zouden politici als Theo Francken en Georges-Louis Bouchez liefst weer naar de sociale zekerheid kijken voor verdere besparingen. Kan dat lukken?

Marx: Dat wordt moeilijk. Uit internationale vergelijkingen blijkt telkens weer: we hebben misschien geen goedkope sociale zekerheid, maar we hebben zeker ook geen dure. Onze pensioenkosten liggen wat hoger, omdat we vroeg stoppen met werken, en we geven relatief veel uit aan langdurig zieken, maar globaal genomen zijn onze sociale uitgaven even hoog als in vergelijkbare landen. Het is niet zo dat daar overdreven veel geld naartoe gaat. De Nationale Bank heeft dat in 2019 ook al eens aangetoond. Wat blijkt wél uit die vergelijkingen? Onze economische uitgaven liggen veel hoger. We gooien met subsidies naar bedrijven, maar die bedragen lagen zelfs niet op tafel tijdens de regeringsonderhandelingen. Bedrijven hebben betere lobbyisten dan langdurig werklozen. Een klassieker is de lastenverlaging voor de eerste aanwerving van bedrijven. Keer op keer wordt in onderzoek aangetoond dat het niet werkt, vorige week nog eens, maar het blijft zo goed als behouden. Als ik dan Theo Francken hoor zeggen dat er in de sociale zekerheid nog altijd geld te halen valt, voelt dat zeer ongelijk.

Tot slot: u was erg ontevreden dat de Vlaamse regering vermogensinkomsten, voorlopig, niet zal laten meetellen om te beoordelen of mensen recht hebben op voordelen zoals de renovatiepremie. Waarom?

Marx: Dat is gewoon essentieel. Als we willen dat sociale voordelen ook echt gaan naar de mensen die het nodig hebben, dan moeten we alle inkomsten beter in kaart kunnen brengen. Nogal wat zelfstandigen geven een laag belastbaar inkomen aan, maar hebben daarnaast flink wat middelen opzij staan. Dit gaat ook niet alleen over de renovatiepremies, oneindig veel voordelen en kortingen van de overheid worden daarop gebaseerd. Het is niet eenvoudig om dat goed uit te werken, dat geef ik toe. Ik vond het idee om met een verklaring op eer te werken eerlijk gezegd belachelijk, dus breng academici, ambtenaren en andere experten samen om een beter voorstel uit te werken. Ik wil de regering daar graag bij helpen.

Werken, werken, werken: ‘Dit is het afscheid van het bobosocialisme’