1,3 miljoen kiezers stemmen niet, blanco of ongeldig: een gevaar voor de democratie?

Het aantal kiezers dat, ondanks de opkomstplicht, wegblijft uit het stemhokje, groeit verkiezing na verkiezing. Hoeveel kiezers mag je verliezen voordat de democratie in gevaar komt?

Bij de federale verkiezingen van 2019 stemden 438.095 kiezers blanco of ongeldig. Die stemmen worden wel geteld, maar er wordt geen rekening mee gehouden bij de zetelverdeling. Daarnaast kwamen ook 949.076 kiezers niet opdagen bij een stemlokaal. Alles samen lijkt ongeveer 17 procent of ruim 1,3 miljoen stemgerechtigde Belgen zich af te keren van verkiezingen. Deze kiezers zijn dus niet meer vertegenwoordigd in het parlement. De nieuwe partij Blanco rekent daarbij ook de kiezers van kleine partijen die de kiesdrempel niet haalden, want ook die kiezers hebben geen verkozenen meer. In 2019 ging het om nog eens 276.074 stemgerechtigde Belgen.

Alles samen zijn de niet-stemmers, blanco en ongeldige stemmen en kiezers van partijtjes onder de kiesdrempel goed voor 1.663.245 kiezers of 25 à 30 zetels in het federale parlement. In 2019 behaalde geen enkele partij 25 Kamerzetels. De N-VA was toen met 24 zetels de grootste partij.

Onderzoek naar afhakende kiezers laat zien dat de verklaring soms banaal is. Er zijn kiezers die klungelen met de kiesbrief of de stemcomputer, waardoor ze onbedoeld ongeldig stemmen. Anderen zijn gewoon niet geïnteresseerd in politici en partijen, of boos over de gang van zaken. De politiek is vooral met zichzelf bezig, is een veelgehoorde klacht, niet met het oplossen van problemen. Niet-stemmers riskeren straffen, maar in de praktijk worden ze zelden of nooit vervolgd.

Democratische plicht

Oplossingen voor dat grootschalige afhaken liggen niet voor de hand. Sommige academici verwachten soelaas van voorlichting over het nut van stemmen. Binnenkort komt er een overheidscampagne voor de zestien- en zeventienjarigen die voor het eerst mogen stemmen voor het Europees Parlement. Ook over versoepeling van de opkomstplicht wordt nagedacht. Zo zou men ook stemmen per post of online kunnen toelaten, voor kiezers die de uitstap naar het stemlokaal niet willen maken.

In België werd de opkomstplicht ingevoerd in 1893, tegelijk met het algemeen meervoudig stemrecht. Voorstanders vinden dat je in een democratie naast de vele (grond)wettelijk gegarandeerde rechten en vrijheden ook een paar democratische plichten hebt. Om de vijf à zes jaar een keer gaan stemmen, is er daar een van. Pleitbezorgers van de opkomstplicht vrezen dat als je ze afschaft, steeds minder kiezers zullen opdagen, en instellingen en parlementen aan legitimiteit zullen inboeten.

‘Ik vrees inderdaad dat we dan veel kiezers zullen verliezen’, zegt Jérémy Dodeigne, professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Namen. ‘Uit een van de laatste onderzoeken die we over dat thema hebben gedaan, blijkt dat bij afwezigheid van een stemplicht nog maar een op de twee kiezers in België zou deelnemen aan regionale en federale verkiezingen. Voor lokale verkiezingen is dat 60 procent. We weten ook uit het buitenland dat als je kiezers eenmaal kwijt bent, het heel moeilijk is om ze terug te winnen. Je mag daarnaast vrezen voor een spill-overeffect. Mensen die wegblijven van lokale verkiezingen, zullen dat mogelijk ook doen voor andere verkiezingen. Zeker omdat het aan de laars lappen van de opkomstplicht toch geen gevolgen meer heeft.’

In een recente Knack-enquête over democratie uitte 43 procent van de respondenten zich pro afschaffing van de opkomstplicht. De komende gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen, in oktober, waar de opkomstplicht vervalt, worden een interessante testcase.

Coup van de afgehaakten

In het overgrote deel van de wereld bestaat geen stemplicht. In die landen blijken vaak dezelfde groepen en profielen niet te stemmen.

In een in 2022 verschenen rapport bekeek het Insee, het Franse nationale bureau voor statistiek, de evoluties in het stemgedrag van de voorbije twintig jaar in Frankrijk. Daaruit bleek dat stemverschillen op grond van leeftijd en vooral op grond van diploma groter zijn geworden. Hooggeschoolden nemen veel meer deel aan verkiezingen dan laaggeschoolden en mensen die leven van een uitkering. Ouderen gaan vaker stemmen dan jongeren. De afgelopen 20 jaar, besluit het rapport, is ‘l’abstention systématique’ – niet gaan stemmen bij zowel bij de wetgevende als de presidentsverkiezingen – de meerderheidskeuze geworden bij jongeren zonder diploma.

De Nederlandse politiek historicus René Cuperus, verbonden aan het Instituut Clingendael, schreef samen met sociaal geograaf Josse de Voogd de Atlas van Afgehaakt Nederland. De onderzoekers laten zien dat opkomst en stemgedrag sterk beïnvloed zijn door vaak ‘gestapelde verschillen’ in opleidingsniveau, inkomen en gezondheid. Het begrip afhakers in de atlas van Cuperus en co is breder dan alleen de niet-stemmers. Het omvat ook de mensen die Cuperus ‘de buitenstaanders‘ (versus ‘de gevestigden’) noemt: ‘mensen die zijn afgehaakt van de gevestigde politiek van de bestuurspartijen en die het vertrouwen in de politiek kwijt zijn.’

‘Ik noem dat de crisis van de politieke middenpartijen’, zegt René Cuperus, ‘die de voorbije jaren de politieke signalen van afgehaakten hebben gemist.’ Het fenomeen van afhakers leidt ook tot een lage opkomst, vervolgt Cuperus. Bij de Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen in 2022 bleef de helft van de stemgerechtigden thuis. De atlas, aldus Cuperus, laat zien dat dat afhaken geen willekeurig fenomeen is. ‘Hoe lager men is opgeleid, hoe meer men afhaakt. Hoe verder men van de grote steden woont, hoe meer men afhaakt. Die mensen voelen zich niet vertegenwoordigd. Ze herkennen zich niet in het politieke aanbod, en, héél belangrijk, ze voelen zich niet gerespecteerd. De democratie begint steeds meer een hoogopgeleide democratie te worden, gedomineerd door de normen, waarden en het wereldbeeld van de hoogopgeleiden. Dat is iets om je zorgen over te maken.’

De monsterzege van de rechts-radicale PVV van anti-islampoliticus Geert Wilders bij de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen afgelopen november, noemt Cuperus ‘de coup van de afgehaakten’: ‘Je ziet soortgelijke ontwikkelingen in Duitsland met de AfD, een halve neonazi-partij, in Frankrijk met het Rassemblement National van Marine Le Pen, en in Vlaanderen met het Vlaams Belang. Het kan dus nog best heel onaangenaam worden in Europa de komende jaren.’

Totalitaire gedachte

Moeten we wakker liggen van een democratie met steeds minder kiezers? De meeste experts vinden dat verkiezingen aan legitimiteit winnen als meer mensen deelnemen.

Professor politieke wetenschappen Bart Maddens (KU Leuven) is het daar niet mee eens. Afhakende en afwezige kiezers vindt hij, zeker in België, een ‘non-issue’: ‘In 1995 waren er 15,7 procent afwezige of blanco-kiezers, in 2019 was dat 17 procent, een stijging van 1,3 procentpunt in een kwarteeuw. Als dat een politieke partij betrof, zouden we zeggen dat het met die partij niet echt opschiet of dat ze stabiel scoort. We hebben trouwens niet genoeg verkiezingen. Een keer om de vijf à zes jaar is veel te weinig.’

Zonder kiezers natuurlijk geen democratie, maar hoeveel kiezers een democratie nu juist nodig heeft om goed te kunnen functioneren, is geen exacte wetenschap.

‘Voor mij leg je die ondergrens het best laag’, zegt Maddens. ‘Bij de vorige Europese verkiezingen was de gemiddelde opkomst in de Europese Unie 50,7 procent. In Slovakije was dat maar 23 procent en in Tsjechië 29 procent. Toch waren dat geldige verkiezingen. In een gezonde democratie moet vooral een partij die de verkiezingen wint, een reële kans hebben om beleid te voeren. Het ontbrekende verband tussen stemgedrag en gevoerd beleid is volgens mij het echte probleem. Verder kun je niet verwachten dat iedere burger passioneel met politiek bezig is. Het idee dat iedereen zich móét interesseren voor politiek vind ik een totalitaire gedachte. Een democratie kan goed gedijen met groepen burgers die hooguit een soort passief vertrouwen hebben in de politiek, zonder zich met de gang van zaken te bemoeien.’

Professor Dodeigne van Namen ziet wel reden tot bezorgdheid als aanzienlijke groepen afhaken. ‘Je kunt zeggen dat de opkomst in België hoog blijft, met 83 procent in 2019 – 79 procent als je alleen naar Wallonië kijkt. Maar in sommige kantons, denk aan het kanton Charleroi of Verviers, schommelde de effectieve participatie, dus de kiezers die een geldige stem hebben uitgebracht, rond 70 procent. In het kanton Voeren was dat maar 57 procent. En dat ondanks de stemplicht.’

Het stijgende aantal Belgen dat zich van verkiezingen afkeert heeft volgens professor sociologie Marc Swyngedouw (KU Leuven) te maken met het feit dat het parket afwezige kiezers niet meer vervolgt, op instructie van voormalig justitieminister Annemie Turtelboom (Open VLD) in 2012. Nog andere factoren spelen een rol. Swyngedouw wijst erop dat sommige nieuwe stemgerechtigde Belgen uit landen komen die geen democratische traditie kennen of waar geen stemplicht bestaat. Die nieuwe kiezers zijn minder geneigd om zich aan de opkomstplicht te houden.

Veel kiezers die nu wel nog stemmen, zouden dat sowieso niet meer doen zonder opkomstplicht. Onderzoek laat zien dat vooral kortgeschoolde kiezers afhaken, alsook jongeren en specifieke groepen zoals alleenstaande moeders met kinderen. Afhakers vind je ook meer bij zeventigplussers.

Dodeigne: ‘Typische afhakers zijn kwetsbare kiezers, met weinig cultureel en politiek kapitaal, die economisch wat lager op de ladder staan, vaker sociaal geïsoleerd zijn en met gezondheidsproblemen kampen.’

De Nederlandse onderzoeker Cuperus: ‘De tragiek is dat juist de mensen afhaken die het meest afhankelijk zijn van de politiek en het meest met de overheid en de sociale zekerheid te maken hebben.’

Veel politieke en sociale wetenschappers lezen daarin argumenten vóór het behoud van de opkomstplicht.

‘Zolang kortgeschoolden verplicht moeten gaan stemmen‘, zegt Swyngedouw, ‘zullen partijen er rekening mee moeten houden. Schaf de opkomstplicht af, waardoor die kiezers in grote aantallen thuisblijven, en partijen gaan zich, nog veel meer dan vandaag, in hun verkiezingsprogramma’s richten op de middenklasse-kiezers, die wél komen. Partijen gaan grondig uitzoeken wie niet meer meedoet of daartoe geneigd is. Kijk naar wat in de VS gebeurt. De Republikeinen voeren daar succesvolle negatieve campagnes. Doel is bepaalde groepen, minderheden, mensen van kleur, aan te moedigen om vooral níét te gaan stemmen. En helaas is een negatieve campagne vaak effectiever dan een positieve.’

Wantrouwen

Professor Bart Maddens vindt de stemplicht (of opkomstplicht) ‘een blijk van wantrouwen in het electoraat’. Hij is dan ook tevreden dat de opkomstplicht voor de lokale verkiezingen in Vlaanderen op de schop gaat.

Marc Swyngedouw is ‘principieel voor de opkomstplicht’, maar denkt wel dat die op termijn ook in België gaat verdwijnen, zeker nu met de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen het hek van de dam is.

‘Maar dan dreigt een probleem van representativiteit’, zegt Swyngedouw. ‘Hoe meer afhakers, hoe minder het parlement een afspiegeling van de bevolking is. Afschaffing van de opkomstplicht zou vooral het Vlaams Belang stemmen kosten, tot een derde van hun kiezers, blijkt uit ons onderzoek. Maar dan nog blijf ik voorstander van opkomstplicht. Zo krijg je toch een vollediger beeld van wat leeft in de samenleving.’

En waar trek je de ondergrens? Wanneer zijn er te weinig kiezers om nog van legitieme verkiezingen te kunnen spreken?

‘Zodra nog maar 30 procent kiezers opdaagt, kun je beginnen te spreken van een legitimiteitscrisis. En uiteindelijk kun je in absurde situaties belanden,’ besluit Swyngedouw, ‘zoals in de VS, waar de burgemeester van miljoenenstad Los Angeles met nauwelijks 10 procent van de kiezers is verkozen.’