‘Dat er nu een coalitie zonder Vlaams Belang komt, zou geen opluchting mogen zijn’

‘Het doodlopend straatje van het welvaartschauvinisme geeft extreemrechts wind in de zeilen’, schrijven Pascal Debruyne, Dirk Geldof en Mieke Groeninck (Odisee Hogeschool).

“Never before—the great refrain of 1942.” is een terugkerende zin in het boek The Plot Against America van Philip Roth, waarmee de personages hun schok en ongeloof uitdrukken over de onverwachte gebeurtenissen die plaatsvinden in de Verenigde Staten. In het fictieve verhaal wint Charles Lindbergh, een isolationist en antisemiet, de presidentsverkiezingen van 1940. Het verhaal volgt de Altman-familie terwijl zij de gevolgen ondervinden van Lindberghs presidentschap. Roth toont ons hoe kwetsbaar de democratie is en hoe gemakkelijk deze kan worden ondermijnd door de opkomst van extremisme en intolerantie. Het benadrukt het belang van waakzaamheid en de noodzaak voor individuen om op te staan tegen krachten die de waarden van vrijheid en gelijkheid willen ondermijnen.

Die waakzaamheid ontbreekt vandaag in de opluchting over het feit dat “het Vlaams Belang niet heeft gewonnen”. In drie provincies is het Vlaams Belang ondertussen wél de grootste partij. Over de hele lijn wint de partij 4,2% op Vlaams niveau, 1,8% op federaal niveau en 2,5% Europees. Maar het gaat over meer dan cijfers. Als je “de winst” van een partij wil inschatten, zeker uiterst rechts dat metapolitiek hoog in de zeilen draagt, dan moet je ook naar de penetratie en normalisatie van het gedachtegoed kijken.

En dat gedachtegoed dringt dieper dan ooit door. Rechts-extremisme en populisme stellen een aantal democratische grondbeginselen van gelijkwaardigheid van mensen en mensenrechten in vraag. Dat is een hellend vlak, dat je niet bestrijdt door een stuk mee te gaan in hun oplossingen. Dat leert ook deze verkiezingsuitslag.

Welvaartschauvinisme

Ook de light-versies versterken mee het wij-zij-denken, net nu de samenleving steeds meer superdivers wordt. Het gaat daarbij niet alleen om cultureel gemotiveerd ‘racisme’. Het voedt ook wat we academisch ‘welvaartschauvinisme’ noemen. De term werd in 1990 voor het eerst gelanceerd door de onderzoekers Andersen en Bjorklund, die welvaartschauvinisme beschreven als de tendens waarin sociale rechten en toegang tot de welvaartsstaat op leest worden geschoeid van “onze mensen”, en afgesloten worden of moeilijker bereikbaar worden gemaakt voor “vreemdelingen” (in juridische en cultureel pejoratieve zin).

Dat gedachtegoed werkt krachtig in de praktijk, omdat het angstgevoelens en kwaadheid wegens het niet krijgen van wat je sociaal toekomt, combineert met het gevoel dat ‘vreemdelingen’ voorrang krijgen in de toegang tot sociale rechten en dito-voorzieningen.

Het beleidsantwoord laat niet op zich wachten: de installatie van eerste en- tweederangsburgers wat rechten betreft. Van een discours gebaseerd op mensenrechten en sociale rechten glijden we af naar ‘een eigen-volk-eerst’- logica op het vlak van sociale rechten.

Welvaartschauvinisme dringt diep door in de poriën van de politiek, onder druk van uiterst rechts en voortgestuwd door de overtuiging dat migratie de welvaartstaat bedreigt. Maar dat is nonsens volgens historisch en economisch onderzoek, wel integendeel.

Volgens de econoom Giacomo Boffi laat de nettobijdrage van migranten door de jaren heen een stijgende lijn zien. Boffi verklaart dat  door de stijging in opleidingsniveau, wat resulteert in beter betaalde jobs en dus in een hoger belastbaar inkomen. In België, Griekenland, Italië, Luxemburg en Portugal is de nettobijdrage van migranten ronduit  positief: ‘Migranten leveren de overheden van die landen meer op dan dat ze kosten.’, stelt een recent onderzoek van economen van de Universiteit van Leiden.

Rechten als privilége

Het toont aan dat welvaartschauvinisme vandaag een politieke strategie is, die het gevoel creëert dat er niet genoeg is voor iedereen, wat beleid zou dwingen tot afgrenzen door allerlei drempels in te bouwen. Daarbij wordt de idee van ‘sociale rechten als hefboom’ afgebouwd en ingeruild voor ‘rechten als privilege’ voor mensen met de juiste ‘etnie’ en/of verblijfsstatus.

De partijprogramma’s zitten er vol van. Vanzelfsprekend is een deel van het antwoord op extreemrechts investeren in publieke dienstverlening en herverdeling op het niveau van de hele samenleving, zodat mensen het gevoel hebben dat ze terug omhoog kunnen klimmen op de ladder. Maar niet door “Anderen” van de ladder te weren of de onderste sporten eruit te halen. 

Toch is het net “dat” wat er nu al gebeurt in het beleid, door nieuwkomers allerhande te weerhouden van de toegang tot sociale rechten. Denk aan wat er nu al gangbaar is: de toegang tot sociaal wonen moeilijk maken door het principe van lokale binding en een reeks taalvoorwaarden die in de toekomst alleen maar zullen toenemen, en het fnuiken van studiefinanciering en van groeipakket voor niet-begeleide minderjarige vreemdelingen (NBMV) onder Jambon 1 (Conner Rousseau applaudiseerde voor deze beslissing). Gelukkig haalden sommige voorstellen van de vorige Vlaamse regering het niet, zoals het voorstel voor de toegang tot Vlaamse sociale bescherming dat het Grondwettelijk Hof discriminatie vond. In de programma’s van partijen overheen links en rechts gaat het sindsdien in crescendo: rechten zijn geen hefbomen meer maar een privilege dat je moet verwerven omdat je “een Ander” bent. Ook de voorgestelde ‘integratie-uitkering’ voor erkende vluchtelingen camoufleert de afbouw van het recht op een leefloon.

Verblijfsrecht als hordenparcours

Het grootste deel van het onderzoek naar welvaartschauvinisme focust echter op de toename van barrières tot sociale rechten voor nieuwkomers, maar heeft weinig oog voor het luikje van ‘verblijfsrecht’. Onderzoek over “Welfare state bordering” beschrijft hoe ook via het verblijfsrecht een onhaalbaar hordenparcours wordt gefabriceerd.

Wat denkt men te winnen met asielzoekers te laten wegkwijnen op straat, zoals met de opvangcrisis de voorbije drie jaar, met meer dan 9.000 veroordelingen voor het niet verstrekken van opvang aan mensen die er recht op hebben? Sprak men eerst nog van ‘activistische rechters’, dan leggen de staatssecretaris en regeringspartijen vandaag gewoon de rechtspraak naast zich neer.

Wat is de volgende stap? Gaan we van asiel een privilege maken voor een kleine groep van zogenaamde ‘deserving refugees’? Dat is vandaag al gangbaar door allerlei categorieën ‘undeserving refugees’ te creëren, zoals mensen met een Dublin die al geregistreerd zijn in een ander Europees land.

Maar het lijkt erop dat het altijd nog harder kan door van pushbacks het nieuwe normaal te maken, zelfs met de betrokkenheid van het Europees grenzenbewakingsagentschap Frontex. Of denk aan de voorstellen om asielzoekers naar andere landen te deporteren, zoals de UK en Denemarken willen, zoals ook de N-VA samen met het Vlaams Belang nastreeft in hun pleidooien voor een Australische model. En in het EU-Migratiepact is er niet eens recht op een advocaat tijdens de procedure in detentie aan de binnengrenzen, maar het wordt verdedigd door centrumpartijen en Vooruit.

Of wat denken politici dat het gevolg is van gezinshereniging in de toekomst nog moeilijker te maken op het vlak van “integratie’ en sociale mobiliteit van gezinsleden die hier al erkenning kregen? Van Vooruit, tot CD&V en Open-VLD overheen N-VA tot Vlaams Belang: de beleidsvoorstellen om gezinshereniging te beperken in de partijprogramma’s zijn legio.

Het boek “Gezinshereniging onder druk” beschrijft nochtans de menselijke schade en maatschappelijke schaduwkosten daarvan. Of denkt men echt dat wanneer nieuwkomers struikelen over horden tijdens het proces van de verblijfsaanvraag, dat ze beter in staat zijn om later mee hun schouders onder de welvaartstaat te zetten?

En zo groeit het wij-zij-denken verder aan.

Overwinningsnederlaag?

Al is ‘de zwarte golf’ minder groot dan verwacht, de aanzwellende golven spoelen steeds verder het strand weg. “Het VB wint niet zo hard als we denken” is in die zin een zeer oppervlakkige ‘analyse’. De zogenaamde ‘overwinningsnederlaag’ van de extreemrechtse partij verhult meer dan ze antwoorden biedt. In realiteit werd het welvaartschauvinisme tijdens verkiezingen nog nooit zo sterk gearticuleerd -en helaas mee beloond- in programma’s.

Roth’s waarschuwing om waakzaam te blijven ten aanzien van extreemrechts, en zijn pleidooi voor de waarden van vrijheid en gelijkheid, staan haaks op de tendens van groeiend welvaartschauvinisme in een groot deel van het politieke spectrum.

Het gaat daarbij niet zozeer over ‘de ander’, maar over ‘ons’ – in wat ‘wij’ ons laten verworden door die afspiegeling te creëren ten opzichte van ‘de ander’. Alsof we dat als samenleving nodig hebben om onze collectieve rechten te eisen van de overheid? Dit is ook wat Roth wil uitdragen met de titel “The Plot against America”. Witte werkende mensen uitspelen tegen nieuwkomers -en burgers met migratieroots bij uitbreiding- met maatregelen die eerste en-tweederangsburgers beitelen in beleid, is een doodlopende straat. Het verdeelt de samenleving in wij-en-zij, en geeft zo helaas extreemrechts verdere wind in de zeilen.

Misschien kunnen we als een voorafbeelding van hoe het anders kan, leren van SAAMO Oost-Vlaanderen in Denderleeuw, waar men in het project ‘Toe-Komst’ nieuwkomers en witte  Denderleeuwenaars bijeen brengt om aan de lijve te ervaren wat men deelt. Dat er nu een coalitie zonder Vlaams Belang komt, zou geen opluchting mogen zijn. Het zou vanuit de rechtstaat en de mensenrechten een vanzelfsprekendheid moeten zijn. Laat er dan ook geen regeerakkoord komen dat de programmapunten wil uitvoeren.

Pascal Debruyne, Dirk Geldof en Mieke Groeninck zijn docenten en onderzoekers migratie en superdiversiteit aan de Odisee Hogeschool, Kenniscentrum Gezinswetenschappen.