‘Dat Bart De Wever (N-VA) extreemrechts heeft afgestopt, was vooral een neveneffect’

In veel westerse democratieën vinden extreemrechtse partijen de weg naar de macht. In Vlaanderen neemt het Vlaams Belang voor het eerst deel aan het lokale bestuur, maar – opmerkelijk – de centrumrechtse N-VA van Bart De Wever weigert elke samenwerking. Een morele of een strategische keuze? 

‘Die Vlaams Belangers gaan mij haten.’ Op de verkiezingsavond van zondag 9 juni lijkt het wel alsof Bart De Wever voor de camera van Paul Jambers tegen zichzelf begint te praten. Hij beseft dat hij met zijn N-VA de grootste partij wordt en dus, tegen alle verwachtingen in, gewonnen heeft van het Vlaams Belang van Tom Van Grieken. En dat zullen ze hem bij extreemrechts niet in dank afnemen.

De scène in de bioscoopfilm BDW politiek beest laat duidelijk zien hoe onverwacht de overwinning van de N-VA was, in de eerste plaats voor de partij zelf. Onverwacht en onverhoopt, nadat De Wever eind mei in het VRT-verkiezingsprogramma Eerste keus een lijn in het zand had getrokken: samenwerking met het Vlaams Belang is uitgesloten.

Dat standpunt van de N-VA is opmerkelijk te noemen, gezien de politieke ontwikkelingen in veel westerse landen. In Nederland is de extreemrechtse PVV van Geert Wilders de steunpilaar van de regering-Schoof. De rechtspopulistische Giorgia Meloni staat sinds 2022 aan het roer van de Italiaanse regering. In Frankrijk overleefde het kabinet van premier Michel Barnier drie maanden lang bij gratie van Marine Le Pen van het uiterst rechtse Rassemblement national. En in de Verenigde Staten wordt de rechtse populist Donald Trump op 20 januari voor de tweede keer beëdigd als president.

Uiterst rechts vindt dus steeds vaker zijn weg naar de macht. Maar niet in België, waar een ‘klassieke’ rechts-conservatieve partij als de N-VA erin slaagt om met 23,9 procent de grootste te blijven.

Heeft Bart De Wever dan de geheime formule gevonden om uiterst rechts af te houden?

Uitverkoop

‘In haast alle westerse landen krijgt rechts die vraag voorgeschoteld’, zegt politoloog Joost van Spanje (University of London). Hij deed onderzoek naar het cordon sanitaire en is ervan overtuigd dat centrum(rechtse) partijen kunnen standhouden door twee dingen tegelijk te doen: radicale partijen isoleren én ze imiteren. Bijvoorbeeld door een strenger migratiebeleid te voeren. ‘Als je de kiezer die zich zorgen maakt over het beleid duidelijk maakt dat de extremen niet aan de bak zullen komen,’ zegt hij, ‘dan zal die de stap naar centrumrechts zetten.’

Een sprekend voorbeeld is dat van de Nederlandse VVD, de liberale partij van voormalig premier Mark Rutte, vandaag secretaris-generaal van de NAVO. ‘Van 2012 tot 2023 maakte Rutte duidelijk dat hij nooit met Wilders zou regeren’, zegt Van Spanje. ‘Tegelijkertijd bezigde hij steeds stoerdere taal over migratie. “Doe normaal, of ga weg”, schreef hij in 2017 in een paginagrote krantenadvertentie, waarbij hij zich richtte tot de allochtonen die zich niet wilden integreren.’

De succesformule van Geert Wilders: ‘Eigen Volk Eerst’

Die strategie werd vorig jaar verworpen door Ruttes opvolger Dilan Yesilgöz, die wel zin had in samenwerking met Wilders. Met een overwinning van de PVV en een nederlaag voor de VVD tot gevolg. ‘Zolang er mensen als Rutte en De Wever zijn, kunnen fatsoenlijke centrumrechtse partijen blijven doormodderen’, zegt Van Spanje. ‘Zetten ze de boel in de uitverkoop, zoals Yesilgöz, dan riskeert centrumrechts te worden leeggegeten, zoals in Zwitserland, Italië, Oostenrijk en Nederland.’

Dood gewicht

Ook het njet van De Wever tegenover het Vlaams Belang is meer door strategische dan door morele overwegingen ingegeven, denkt politoloog Dave Sinardet (VUB) . ‘De N-VA heeft de analyse gemaakt dat ze sterker kon groeien in het centrum. Om teleurgestelde Open VLD- en CD&V-kiezers aan te trekken, moest ze afstand nemen van het Vlaams Belang.’ De eerste verkiezingsanalyses geven aan dat die strategie is gelukt, zegt Sinardet. ‘De N-VA heeft kiezers verloren aan het Vlaams Belang, maar snoepte centrumkiezers af, voornamelijk van de Open VLD.’

Joachim Pohlmann, de voormalige rechterhand van De Wever en ex-kabinetschef Cultuur bij gewezen Vlaams minister-president Jan Jambon, bevestigt dat: ‘Moraliteit in de politiek is zeer gevaarlijk, daar hebben we al te veel van.’ Pohlmann benoemt de specifieke Belgische context. ‘Doordat de Franstalige partijen het Vlaams Belang afwijzen, is die partij dood gewicht op federaal niveau. De Wever wil politiek draagvlak creëren en dat vertalen naar beleid. Binnen België is dat onmogelijk met het Vlaams Belang. Dat De Wever daardoor een soort dam heeft opgeworpen tegen extreemrechts, is een neveneffect.’

Neveneffect of niet, de N-VA-voorzitter krijgt lof voor zijn houding, en niet alleen vanuit de eigen achterban. ‘Ik ben De Wever dankbaar dat hij Vlaams Belang voorlopig heeft kunnen tegenhouden’, zei Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut, onlangs in Knack. ‘Zo zitten wij nog niet in die tweede stervensfase van de democratie.’

Moet ook de linkerzijde dan Bart De Wever dankbaar zijn? Pohlmann kan een vleugje ironie niet onderdrukken. ‘Bart zal heel blij zijn met de erkentelijkheid van links. Het zal hem troosten op eenzame avonden.’

Criminoloog Christophe Busch over de steile opgang van extreemrechts: ‘Een Vlaamse Orban of Trump is mogelijk’

Weinig ophef

De N-VA heeft het cordon sanitaire nooit ondertekend. Ook vandaag noemen de Vlaams-nationalisten zich principieel tegenstander van het cordon. Tegelijk sluit de N-VA tot in de kleinste Vlaamse gehuchten samenwerking met het Vlaams Belang uit. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober sneuvelde het cordon in Izegem, Brecht en Ranst, telkens zónder de hulp van de N-VA.

Sinardet noemt het de ‘totale ironie’ van de afgelopen maanden. ‘Vóór de verkiezingen van 9 juni en 13 oktober is zowat aan elke N-VA’er 100.000 keer gevraagd of de partij in zee zou gaan met het Vlaams Belang. En door wie is het cordon doorbroken? Door mensen die tot voor kort lid waren van de klassieke partijen CD&V, Open VLD en Vooruit.’

‘Meer nog, de N-VA is juist slachtoffer van die deals’, zegt Benjamin De Cleen (VUB), gespecialiseerd in radicaal-rechtse en populistische retoriek. ‘Het zijn coalities tégen de N-VA.’ Het verbaast hem wel dat er op de historische bestuursdeelname van het Vlaams Belang op lokaal niveau zo weinig reactie is gekomen. Massademonstraties en andere vormen van publieke verontwaardiging bleven uit. ‘Sinds Zwarte Zondag hebben mensen 35 jaar lang gewaarschuwd voor dit moment. Nu het er is, is er helemaal geen ophef. Oké, leden van de klassieke partijen die het cordon hebben doorbroken, zijn uit hun partij gezet. Maar ondertussen is de normalisering van het Vlaams Belang een feit.’

De verwachting is dat de voormalige zweeppartij nu zes jaar lang haar stinkende best zal doen om zich te presenteren als bestuurspartij. ‘Nee’ blijven zeggen tegen het Vlaams Belang wordt wellicht alleen maar moeilijker. Ook voor de N-VA.

De zomer van 2019

Het harde ‘nee’ van de N-VA was in het verleden niet altijd even helder. In de zomer van 2019 onderhandelde de N-VA zelfs wekenlang exclusief met het Vlaams Belang over de Vlaamse regeringsvorming. Dat was ongezien in de Wetstraat.

Achteraf vertelde toenmalig Open VLD-voorzitter Gwendolyn Rutten over de pogingen die de N-VA zou hebben gedaan om een regering op te tuigen met Van Grieken. Haar partij zou daarvoor zelfs ‘rijkelijk beloond’ worden in ruil voor hulp. Net als vandaag hadden beide ‘V-partijen’ immers geen absolute meerderheid. De N-VA heeft de versie van Rutten nooit bevestigd of ontkend.

Europees Parlementslid Wouter Beke, destijds voorzitter van de CD&V, heeft daar zijn eigen kijk op. ‘Ik heb die gesprekken tussen de N-VA en het Vlaams Belang nooit ernstig genomen. Ik denk dat de partij na de uitslag van 2019 wilde tonen dat ze het signaal van de Vlaams Belang-kiezers serieus nam.’

Beke herleidt de ‘nee’ tegen het VB voornamelijk tot de figuur van De Wever, met wie hij ooit samenwerkte als assistent aan de universiteit van Leuven. ‘Vanuit zijn achtergrond als historicus, en met zijn Antwerpse burgemeesterschap als versterkende factor, zal hij nooit zakendoen met het Vlaams Belang. Qua democratische hygiëne juich ik dat toe, maar dat geldt niet voor iedereen in de N-VA, denk ik.’

Sinardet verwijst naar N-VA-zwaargewichten als Theo Francken en Jan Jambon, die na de onderhandelingen van 2019 verklaarden dat er voor hen wel een coalitie met het Vlaams Belang had mogen komen. ‘Ze wezen met de beschuldigende vinger naar de CD&V en de Open VLD. We mogen niet vergeten dat er binnen Vlaams-nationalistische kringen géén Chinese Muur bestaat. Binnen de brede Vlaamse Beweging frequenteren leden en kiezers van de N-VA en het Vlaams Belang elkaar.’

Rechts beleid

Er zijn natuurlijk ook inhoudelijk heel wat raakvlakken tussen de N-VA en het Vlaams Belang. Beide partijen staan voor een restrictiever migratiebeleid, strengere eisen op het vlak van integratie en een hardere aanpak van de criminaliteit. Zeker sinds 2010 is de N-VA te beginnen verrechtsen. De Cleen: ‘Je kunt de N-VA moeilijk een dam tegen extreemrechts noemen, want het Vlaams Belang is met 22,7 procent een grote partij. Maar het feit dat de N-VA geen akkoorden heeft gesloten met het Vlaams Belang betekent wel dat het beleid wegblijft van mensen met extreme ideeën.’

Ook op Europees niveau zien we centrumpartijen heel rechts beleid voeren, stelt De Cleen. ‘Denk aan de migratiedeals tussen Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en landen als Libië en Tunesië.’ Overigens, zo stippen meerdere experts aan, is ook een linkse partij als Vooruit naar rechts opgeschoven op socio-culturele thema’s zoals migratie.

Een idee is niet per definitie slecht wanneer het wordt gesteund door extreemrechts. ‘Het is iets anders als je samen voorstellen gaat indienen, want daar ben ik principieel tegen gekant’, zegt Beke.

Wortel en stok

Isoleren en imiteren: zo belanden we opnieuw bij het onderzoek van Joost van Spanje. ‘Wat kopen we ermee? ‘Als kiezers bijvoorbeeld decennialang aangeven dat ze minder migratie wensen,’ zegt Van Spanje, ‘dan kun je twee dingen doen. Zeggen dat die mensen het bij het verkeerde eind hebben – zo gebeurt er niets, en dreigt het risico op verdere radicalisering. Of kijken wat je aan die verzuchting kunnen doen.’

Van Spanje gebruikt bij zijn studenten het beeld van de Belgische staatsman Paul-Henri Spaak, die in zijn toespraak voor de Verenigde Naties in 1948 ‘nous avons peur’ zei. ‘Mensen waren bang voor het communisme. Dat leidde tot twee dingen: rabiaat anticommunisme én de uitbouw van een enorme sociale welvaartsstaat om de lokroep van het communisme af te zwakken.’

De wortel en de stok. Vertaald naar de rechterkant van het politieke spectrum: extreemrechts uitsluiten, maar tegelijk in die richting opschuiven op het vlak van migratie en integratie. ‘Ik denk niet dat De Wever de geschiedenisboeken wil ingaan door samen te besturen met het Vlaams Belang’, zegt Sinardet. Maar hoe stand­vastig is die koers, als die niet moreel van aard is? ‘Wat als de omstandigheden veranderen en samenwerking strategisch plots wel de beste keuze wordt? Dan kan ik me indenken dat de weegschaal in de andere richting overhelt.’