Begrotingsbespreking van start: handleiding bij de affaire De Croo-Lachaert in 13 stappen

Deze middag begint in het parlement de begrotingsbespreking. Daar zal zeker ook ter sprake komen of premier Alexander De Croo (Open VLD) de eerste versie van de Algemene toelichting nu wél goedkeurde, zoals vorige week bleek uit de documenten die Knack publiceerde. Of dat de premier die tekst niet goedkeurde, zoals hij nog steeds beweert. Maar misschien bent u in de hele discussie, waar heel wat mist werd gespuid, het noorden kwijt. Daarom deze eenvoudige handleiding bij het debat, in 13 stappen.

1. Begroting is een cijferbrij

Een begroting schrikt veel mensen af: ze wordt gezien als een complexe cijferbrij waar alleen een paar specialisten nog hun weg in vinden. Dat klopt ook. In ons land blinken de begrotingen niet uit door helderheid. Dat het beter kan, toont onder meer Nederland elk jaar aan. Al jaren worden we door allerlei instanties, van Europa tot het IMF, op de vingers getikt voor onze lamentabele begrotingen.

Hoe komt het dat onze begrotingen zo afschrikwekkend ingewikkeld en ontoegankelijk zijn? Omdat ze tot stand komen na nacht- en haastwerk, omdat onze politici telkens nieuwe definities uitvinden die niet stroken met de gangbare Europese definities, omdat er slordig over wordt gecommuniceerd, omdat er altijd obscure begrotingstabellen worden afgeleverd en omdat men de cijfers steeds rooskleuriger wil voorstellen dan ze in werkelijkheid zijn.

Alle begrotingsexperts hekelen dat al langer. Onlangs nog bijvoorbeeld de Leuvense éminence grise onder de begrotingsexperts, Wim Moesen, in Knack: ‘Zoiets mogen we echt niet tolereren van de regering, we moeten dat blijven veroordelen.’

2. Met geld van de belastingbetaler

Een begroting is een van de belangrijkste documenten waarover het parlement, met de verkozenen des volks, zijn zeg en zegen moet geven. We hebben een begroting ooit eens vergeleken met wat een restauranthouder moet doen voor hij in de potten begint te roeren. Die maakt ook eerst een begroting. Hij bedenkt een lekker menu en moet dan inschatten wat hem dat kost aan ingrediënten en bereiding (dus al zijn uitgaven). En hij zal ook moeten ramen tegen welke prijs hij zijn menu zal aanbieden en hoeveel mensen hun benen onder tafel zullen steken (dus al zijn inkomsten). Het is belangrijk dat de restauranthouder zijn begroting geloofwaardig opstelt. Als hij zijn uitgaven onderschat en de inkomsten overschat is dat het beste recept voor een faillissement.

Dat geldt ook voor een overheidsbegroting. Het menu, het beleid wordt vastgelegd in het regeerakkoord en in een begroting worden de inkomsten en uitgaven geraamd. De regering moet haar begroting nóg ernstiger nemen dan een restauranthouder, want ze werkt met het geld van de belastingbetaler. Ze mag er dus zeker niet te laat aan beginnen, ze mag de inkomsten niet overschatten en de uitgaven niet onderschatten, allemaal zaken waartegen onze regeringen steevast zondigen. En ze mag zeker niet foefelen met de cijfers.

3. Risico op ontsporing

Er was de voorbije weken grote discussie over de ‘Algemene toelichting’ bij de begroting. Dat gaat dus niet over de begroting zelf, al valt ook daarover heel veel te zeggen. Zo vroeg de gouverneur van de Nationale Bank, Pierre Wunsch, maandag voor de zoveelste keer aandacht voor de slechte toestand van onze overheidsfinanciën. Op de middellange termijn is die onhoudbaar, zo klonk het opnieuw. ‘Er is een risico op een ontsporing.’

Maar de laatste dagen ging het vooral over de Algemene toelichting. In een ‘Algemene toelichting’ zet een regering haar begrotingsbeleid uiteen. Ze geeft er een overzicht van de maatregelen die ze genomen heeft om de inkomsten en uitgaven te verhogen of te verlagen, en van alle beslissingen die een weerslag hebben op de inkomsten en de uitgaven. In de ‘Algemene toelichting’ staat hoeveel het verschil tussen de inkomsten en de uitgaven bedraagt, en dus hoe groot het begrotingstekort is.

4. De premier en zijn zeven vicepremiers

Vóór zo’n ‘Algemene toelichting’ naar de drukker gaat, ondertekend wordt en wordt rondgedeeld, wordt de tekst nagelezen door de kabinetten van de premier en de vicepremiers. Zij kunnen vragen stellen, opmerkingen maken, wijzigingen doorgeven aan het kabinet Begroting.

Dat is ook deze keer zo gebeurd: naast het kabinet van de premier kregen ook de kabinetten van onze zeven vicepremiers de Algemene toelichting ter goedkeuring voorgelegd. Op die kabinetten werken, naast de kabinetschef, begrotingsadviseurs die zich daarover buigen. Op het kabinet van de premier werken er bijvoorbeeld vier begrotingsadviseurs.

5. Het belang van track changes

Het is gebruikelijk dat elk kabinet alle vragen, opmerkingen of wijzigingen aanbrengt via opmerkingen in de kantlijn van het document of via duidelijk wijzigingen in de tekst (zogenaamde track changes). Dat was nu ook het geval.

Het kabinet van staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker (Open VLD) liet de procedure aan alle kabinetten vooraf nog eens weten via een mail: ‘Mag ik u vragen om enkel in track changes en/of opmerkingen te werken en per document de opmerkingen per kabinet te groeperen?’ Wie geen opmerkingen maakt over (een passage in) de tekst, gaat akkoord.

6. Het hogere begrotingstekort

Uit de Algemene toelichting die De Bleeker op dinsdag 8 november aan de kabinetten bezorgt, blijkt dat het begrotingstekort groter is dan premier De Croo eerder op 11 oktober had gezegd in zijn State of the Union. Waarom is het tekort groter? Omdat de kostprijs van de btw-verlaging op gas en elektriciteit werd opgenomen, zoals op de ministerraad van 28 oktober werd beslist. De FOD Financiën berekende de kostprijs van die btw-verlaging op 1,325 miljard in 2023.

De opbrengst van de geplande compensatie via een hervorming van de accijnzen werd niet opgenomen, omdat de hoogte van dat bedrag onzeker is. De opbrengst zal volgens experts in ieder geval veel lager liggen dan de 1,325 miljard die de btw-verlaging kost. Ook CD&V-fractieleider Servais Verherstraeten bijvoorbeeld zei in de commissie Financiën: ‘De btw-verlaging op energie zal volgend jaar niet budgetneutraal zijn’ en hij twijfelde er zelfs aan of dat ooit het geval zal zijn.

Omdat de btw-verlaging geld kost, wordt het begrotingstekort groter dan de premier in zijn State of the Union had aangekondigd.

7. Fragmentje naast de kwestie

Het kabinet-De Croo vraagt op woensdag 9 november allerlei tekstwijzigingen aan kabinet-De Bleeker. Het vraagt onder andere om een zin toe te voegen over de btw-verlaging op gas en elektriciteit. Het kabinet-De Bleeker zal die zin ook toevoegen.

Het volledig document met alle opmerkingen en verzoeken tot wijziging van het kabinet-De Croo wil de premier niet vrijgeven. Enkele journalisten krijgen wel een fragmentje, dat gaat over het toevoegen van de zin over de btw-verlaging. Maar dat fragment is naast de kwestie in de hele discussie die later volgt, want dan gaat het erover of er door het kabinet-De Croo een aanpassing werd gevraagd van het grotere tekort. En dat wordt niet gevraagd, zo kan iedereen zien die het volledige document bekijkt, dat Knack publiceerde.

8. Niemand vraagt aanpassing cijfers

Uit het volledige document blijkt dat het kabinet-De Croo talloze kleine wijzigingen vraagt. Zo staat er ergens in de oorspronkelijke tekst ‘stelen’ terwijl dat ‘stellen’ moet zijn. Ook dat past het kabinet-De Bleeker aan. Maar het kabinet-De Croo vraagt zoals gezegd nergens om cijfers en tabellen aan te passen. Het maakt ook geen opmerkingen bij het grotere tekort. Dat is nochtans een essentieel cijfer in een begroting en een ‘Algemene toelichting’.

Dus nooit en nergens in het document plaatst het kabinet-De Croo daarover een opmerking. Trouwens, geen enkel kabinet van een vicepremier vraagt om die cijfers of tabellen te wijzigen. Dat blijkt uit een reconstructie van het begrotingsoverleg tussen de kabinetten-De Croo en De Bleeker.

9. Controle op de aanpassingen

Het kabinet-De Bleeker voert alle wijzigingen door zoals gevraagd door het kabinet-De Croo, en ook alle wijzigingen die gevraagd zijn door de kabinetten van de vicepremiers. De aangepaste tekst wordt vervolgens naar het kabinet-De Croo gemaild en naar de kabinetten van de vicepremiers die opmerkingen hadden. Zij kunnen dan controleren of de gevraagde wijzigingen goed zijn doorgevoerd.

10. Niet aangepast want niet gevraagd

Vervolgens antwoorden de kabinetten via WhatsApp-berichten aan kabinet-De Bleeker over de aangepaste tekst. Kabinet-De Croo merkt daarin op dat de zin over btw-verlaging inderdaad werd gewijzigd. Ze eindigt de reeks berichten met: ‘Merci voor de aanpassingen!’

De volledige WhatsApp-conversatie tussen zijn kabinet en dat van De Bleeker wil de premier ook niet vrijgeven. Enkele journalisten kregen opnieuw wel een fragmentje, wat de verwarring alleen maar groter maakte: de context is helemaal onduidelijk. Knack publiceerde wél het volledige WhatsApp-bericht.

Wie de volledige WhatsApp-conversatie leest, zal zien: het kabinet-De Croo maakt geen opmerking dat het cijfer over de kostprijs van de btw-verlaging niet is aangepast. Het kabinet-De Croo maakt ook geen opmerking dat het begrotingstekort niet is aangepast. Dat hoeft ook niet te verbazen, want ze hadden dat ook niet gevraagd (zie 8).

11. Ondertekend door Van Peteghem én Van Quickenborne

De aangepaste en goedgekeurde tekst vertrekt woensdag 9 november ’s avonds naar de drukker. De tekst zal worden ondertekend door de koning, staatssecretaris De Bleeker, minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) en minister van Justitie Van Quickenborne (Open VLD), de voogdijminister van staatssecretaris De Bleeker.

Die laatste twee zijn vicepremiers, dus hun kabinetten hebben de tekst vooraf kunnen nalezen en becommentariëren. Het kabinet-Van Quickenborne formuleerde voor het kabinet-De Bleeker geen enkele opmerking of verzoek tot wijziging.

Op donderdag 10 november wordt de ‘Algemene toelichting’ ingediend en rondgedeeld aan de parlementsleden. Dan blijft het vier dagen stil.

12. De Croo ontkent goedkeuring

Op maandag 14 november wordt de ‘Algemene toelichting’ besproken in de commissie Financiën van de Kamer. De oppositie merkt daar op dat de btw-verlaging een kostprijs heeft en dat het tekort dus stijgt. De premier verklaart daarop dat hij niet akkoord is gegaan met de tekst zoals die voorligt. Ook al blijkt het tegenovergestelde uit de opmerkingen en vragen tot wijziging die het kabinet-De Croo heeft geformuleerd (zie stap 8) en de WhatsApp-berichten (zie stap 10).

13. De Bleeker moet opstappen

Onder druk van premier De Croo moet staatssecretaris De Bleeker daarna toegeven dat ze een ‘materiële vergissing’ heeft gemaakt en moet ze de begroting aanpassen: het begrotingstekort moet kleiner worden. Dit zal uiteindelijk aanleiding geven tot het opstappen van De Bleeker, onder druk van de premier en Open VLD-voorzitter Egbert Lachaert.

De Bleeker wordt meteen vervangen door Alexia Bertrand (MR), die zich snel een partijkaart van Open VLD aanschaft. Bertrand is de gewezen kabinetschef van Didier Reynders (MR) en oppositieleidster in het Brussels Parlement. Ze onderhoudt al langer goede contacten met Lachaert en De Croo. Over het hele verloop berichtte Knack toen uitvoerig.

Conclusie

1. Toen de eerste versie van de Algemene toelichting werd voorgelegd, vroeg het kabinet van premier Alexander De Croo nooit en nergens aan het kabinet van staatssecretaris Eva De Bleeker om de kostprijs van de btw-verlaging aan te passen. Het vroeg ook nooit en nergens om het grotere begrotingstekort aan te passen.
2. Toen De Bleeker de aangepaste versie van de Algemene toelichting voor een laatste goedkeuring voorlegde, maakte premier De Croo niet de opmerking dat de kostprijs van de btw-verlaging niet werd aangepast. En ook niet dat het grotere begrotingstekort niet werd aangepast (wat ze ook niet hadden gevraagd).
3. Alle vicepremiers stemden in met de eerste versie van de Algemene toelichting. De vicepremiers Van Peteghem en Van Quickenborne plaatsten er zelfs hun handtekening onder. Ook premier De Croo stemde in, zo blijkt uit alle documenten, ook al blijft hij dat ontkennen. We zullen zien of er meer duidelijkheid komt, mocht dit in het parlement tijdens de begrotingsbesprekingen aan bod komen.